Reja : 0 ‘z -0 ‘zidan to‘G‘rilanish xususiyati. Statik, astatik va noturg‘un obyektlar

BIR VA KO’P SIG’IMLI OBYEKTLAR
Berilganvaqtdaobyektichidagimoddayokienergiyaningqiymatisig‘imdeyiladi. Demak, sig‘imobyektningyokienergiyaningyig‘ishqobiliyativauninginersionliginiifodalaydi. Sig‘imlariqanchakattabo‘lsa, obyektgako‘rsatilganta’sirnatijasidarostlanuvchikattalikningo‘zgarishishunchapast bo‘ladi. Sig‘imlarikattabo‘lganobyektlarsig‘imlarikichikbo‘lganobyektlarganisbatanturg‘unroqdir.
Rostlanuvchikattalikningqiymatio‘zgarishibilanobyektsig‘imio‘zgaradi. Obyektsig‘iminingrostlanuvchikattalikkako‘rsatganta’sirinibaholashuchunsig‘imkoeffitsiyentitushunchasiishlatiladi.
Sig‘imkoeffitsiyentirostlanuvchikattaliknibiro‘lchovbirligigao‘zgartirishuchunobyektgaqanchamoddayokienergiyakiritishyokiundanuzoqlashtirishkerakliginiko‘rsatadi. Umuman, rostlashjarayonimoddayokienergiyaniobyektyaqinlashishivaundanuzoqlashishigata’sirko‘rsatishyo‘libilanrostlanuvchikattaliknima’lumbirqiymatdaushlabturishdaniborat. RostlanuvchiobyektgakelganmoddayokienergiyaqiymatiΔQniobyekttashqirejiminingsonliparametri deb ataymiz. Uningqiymatimoddayokienergiyaningyaqinlashish vauzoqlashishqiymatlariayirmasigateng:
ΔQ = -

Rostlanuvchiobyektningichkirejimisifatinita’riflovchiparameter odatdarostlanuvchikattalik

Qya = Qu bo‘lib,
(Qya* Qu)■parametrrostlanuvchiobyektxususiyatlarigamuvofiq, vaqtbo‘yichao‘zgaradi.Obyektningsig‘imiobyektningmuvozanatdabo‘lmaganholatidagi(Qya* Qu) ' rostlanuvchikattaliginingvaqtbo‘yicha o ‘zgarishtezligini
ta’riflaydi. Bu bog‘lanishningumumiyko‘rinishiquyidagifunksiyaorqaliifodalanadi:

Qisqavaqtoraliqlariuchunamaldabufunksiyanichiziqli deb hisolashmumkin:

buyerda: с — sig‘imkoeffitsiyenti.
Sig‘imkoeffitsiyentigateskarikattalikobyektningg‘alayonlanuvchita’sirlarigabo‘lgansezgirliginiifodalaydi. Obyektningrostlanuvchiparametribo‘yichasig‘imirostlanuvchikattalikqiymativasig‘imikoeffitsiyentlariningko’paytmasigatengbo’ladi:

Shundayqilib, sig‘im o ‘lchovimoddayokienergiyaningobyektgakirish
vaobyektchiqishiningo‘zgarishigasarflanganqiymatidaniborat.
Obyektgabirorqiymatdamoddayokienergiyakirishdaobyektgama’lum
qarshiliklardano‘tishkerak (qizitishdaobyektgaberilganissiqlikoqimi
termikqarshilikkauchraydi; apparatgasuyuqlikberilgandaoqimgidravlik
qarshilikkauchraydi). Qarshilik o ‘lchovipotensiallarfarqiningbiro‘lchov
birligigatengbo‘lgandagimoddayokienergiyaningobyektgaberilgan
qiymatidaniborat. Obyektninginersionligiuningsig‘imivaqarshiligiga
bog‘Iiq. Sig‘imvaqarshilikqanchakattabo‘lsa, obyektninginersionligi
shunchakattabo‘ladi.
Inersionlik o ‘lchovichiqishkattaliginingdoimiytezlikbilano‘zgarib,
o ‘ziningturg‘unlashganholatigayetgunchaketganvaqtiniko‘rsatuvchivaqt
doimiysidir.
Bir vako‘psig‘imlirostlanuvchiobyektlarmavjud. Bir sig‘imliobyekt
bittasig‘imvabittaqarshilikdaniborat. Bundayobyektlardamoddayoki
energiyabalansiningbuzilishibirvaqtdarostlanuvchiobyektningharbir
nuqtasidagirostlanuvchikattalikningbirlamchio‘zgarishigaolibkeladi.
K o‘psig‘imliobyektlardao‘tishqarshiliklaribilanbo‘linganikkiyoki
undanko‘proqsig‘immavjud.
Bir sig‘imliobyektlar — sathnirostlovchiapparatlar, ya’nibosim
yokisarfnisaqlabturadiganquvur. Sanoatdako‘psig‘imliobyektlarbir
sig‘imliobyektlardananchako‘pishlatiladi. Ko‘psig‘imliobyektlarning
muvozanatholatidarostlanuvchikattalikningqiymatiturlinuqtalarda
turlichabo‘ladi, muvozanatholatibuzilgandaesaulardaqonunlarbo‘yicha
turlivaqtlardao‘zgaradi. Oqibkirish (uzatish) tomonidagisig‘imvasarf
(iste’mol) tomonidagisig‘imlarmavjud. Yaqinlashishtomonidagisig‘im
rostlanuvchikattalikkaijroetuvchimexanizmningrostlovchiorganiorqali
ta ’sir ko‘rsatuvchimoddayokienergiyaningxarakteristikalaribo‘yicha
aniqlanadi. Sarftomonidagisig‘imrostlanuvchimuhittavsiflariorqali
aniqlanadi. Ba’zansig‘imsizobyekttushunchasiuchraydi. Bundajuda
kichiksig‘imliobyektlarnazardatutiladi (ularunchakattabo‘lmagan
quvurlardir).

12.4- §. YUKLAMA

Yuklama — obyektgako'rsatiladigantashqita’sir. Bu ta’sirningqiymati
apparat ishrejimiorqalianiqlanadivatexnologikehtiyojlaruchun
obyektdanolinadiganmoddayokienergiyaqiymatiniifodalaydi. Rostlanuvchiobyektdanmoddayokienergiya o ‘tishida apparat yuklamasining
(ishlabchiqarishi) o‘zgarishirostlanuvchikattalikningo‘zgarishigaolib
keladi.
Rostlanuvchiobyektyuklamasiningo‘zgarishig‘alayonmanbalaridan
biridir. Moddayokienergiyasarfmiularningobyektgakelishidanawal
stabillashtirishmumkinbo‘lsa, berilayotganxomashyotarkibinistabillash
birmunchaqiyinchiliklartug‘diradi. Shuninguchun, obyektgakeladigan
moddaqiymatiningtebranishig‘alayoniningyanabirmanbalaridanbiridir.
Nostatsionarobyektlardag‘alayonlarobyekttavsiflarining o ‘zgarishisababli
ham kelibchiqishimumkin.
Yuklama — moddayokienergiyaningobyektdanoqibchiqishiga
ko‘rsatiladiganobyektqarshiliginiifodalaydi. Obyektyuklamasiningo‘zgarishirostlanuvchikattaliko‘zgarishininingtezliginioshiradi. Yuklamaning
o‘zgarishchastotasihaqida ham xuddishuniaytishmumkin. Yuklama
tebranishlariningamplitudasi ham, chastotasi ham rostlashsifatigasalbiy
ta’sirko‘rsatadi.
Rostlanuvchiobyektningyuklamasinio‘zgartirish, ya’niobyektning
birishrejimidanikkinchisigao‘tishehtiyojipaydobo‘lsa, buamalni
sekinlikbilanbajarishkerak, bundarostlashtizimiobyektniyangiish
rejimigaravon, keskintebranishlarsiz o ‘tkazadi. Yuklamaningkatta
o‘zgarishlaridaavtomatrostlagichlarniqaytadanrostlashehtiyojipaydo
bo‘lishimumkin. Bu hoi yuklamaningo‘zgarishirostlanuvchiobyektning
statikvadinamiktavsiflariningo‘zgarishigaolibkelishimumkin. Masalan,
yuklamakamayishibilansofkechikishko‘payadi, o‘z-o‘zidanto‘g‘rilanish,
sig‘imkoeffitsiyentlarivaboshqariluvchiobyektningharxilyuklamalariga
avtomatrostlagichlarningturlicha optimal rostlanishlari to ‘g‘rikeladi.