Referati tekshirdi: Yuldasheva M. Topshirdi: Abdullayeva Z. Qo’qon 2010 y

yadro reaktori deyiladi.

Yadrо rеаktоrining sxеmаsi 3, 4, 5–rаsmlardа kеltirilgаn. Urаndаn yasаlgаn stеrjеnlаr grаfit blоkigа jоylаshtirilgаn. Nеytrоnlаr оqimini bоshqаrish uchun rеаktоrning mа`lum jоylаrigа bоr mоddаsidаn yasаlgаn stеrjеnlаr o’rnаtilgаn. Bоr yadrоsi nеytrоnlаrni оsоn yutаdi. Yadrо rеаktоrini ishgа tushirish uchun nеytrоn mаnbаsi kеrаk emаs. U kоsmik nurlаrdа mаvjud yoki urаn yadrоsining o’z-o’zidаn pаrchаlаnishdа hоsil bo’lаdi. Yadrо rеаktоrining ishlаsh tаmоyilini 4 –rаsm аsоsidа tushunish mumkin.

Fаrаz qilаylik, urаn yadrоsi nеytrоnni yutаdi. Nаtijаdа pаrchаlаnish rеаksiyasi yuzаgа kеlаdi vа enеrgiyasi 1 MeV gа tеng ikkitа nеytrоnlаr аjrаlib chiqаdi. Bu nеytrоnlаrning enеrgiyasi inеrt grаfit yadrоlаri bilаn bir nеchа bоr to’qnаshgаndаn so’ng, issiqlik enеrgiyasigаchа kаmаyadi. Sеkinlаshtirgich sifаtidа grаfitdаn fоydаlаnib, u bilаn ko’p to’qnаshgаn nеytrоn enеrgiyasi issiqlik enеrgiyasigаchа kаmаyadi. Sеkinlаshgаn nеytrоnni urаn-235 yutgаndаn so’ng, yanа ikki nеytrоnlаr chiqаruvchi pаrchаlаnish rеаksiyasi yuzаgа kеlаdi. Bа`zi bir nеytrоnlаr rеаktоr yuzаsidаn chiqib, pаrchаlаnish rеаksiyasidа qаtnаshmаydi.

Rеаktоr ichidа nеytrоnlаrning yo’qоlishigа sаbаb, ulаrning bеgоnа birikmаlаrdа yoki urаn-238 dа yutulishidir. 6–rаsmgа diqqаt bilаn qаrаsаk urаn stеrjеnlаri shundаy jоylаshtirilgаnki, rеаktоrning ixtiyoriy jоydа hоsil bo’lgаn nеytrоnlаr sоni, xuddi shu jоydаgi bоshlаng’ich erkin nеytrоnlаr sоnigа tеng. Bu ikki nеytrоnlаr sоnining bir-birigа nisbаti ko’pаyish kоeffisiеnti dеyilаdi. U «K» hаrfi bilаn bеlgilаnаdi. Аgаrdа K = 1 bo’lsа zаnjir rеаksiyasi o’z-o’zidаn sаqlаnib turаdi. Оrtiqchа nеytrоnlаrni yutib ko’pаyish kоeffisiеntini bir mе`yordа sаqlаb turish uchun rеаktоrning mа`lum jоylаrigа bоr mоddаsidаn yasаlgаn stеrjеnlаr jоylаshtirilgan.

3–rasm




4–rasm


Sekinlashtirilgan neytronlarga ishlaydigan yadro reaktori.

1 - Uran tayoqchalari.

2 - Germetik po`lat trubalar.

3 - Neytronlarni qaytargichlar.

4 - Neytronlarni yutuvchi tayoqchalar.

5 - Favqulot holatda ishga tushiriladigan tayoqchalar.





5–rasm


Uran reaktorini sxemasi.

1 - Uran tayoqchalari

2 - Katta massali grafit.

3 - Bor metaldan qilingan tayoqchalar, ular reaktivning aktivligigni bosqaradi.



6–rasm




Uran reyaktorida neytronlar bilan bo`ladigan jarayonlar. Har bir parchalanishda ikkita neytronlar hosil bo`ladi. Neytronlar trayektoriyasining o`zgarishiga sabab, ularning grafit yadrosi bilan to`qnashishidir.


Yengil yadrolarning qo’shilishi natijasida yuz beradigan sintez reaksiya ekzotermik bo’lib, bu reaksiyalarda bitta nuklonga to’g’ri keluvchi ajralgan energiya og’ir yadrolarning bo’linishida ajraladigan energiyadan ancha katta bo’ladi. bu reaksiya yuqori temperaturalardagina ro’y beradi. Juda yuqori temperaturalarda yengil yadrolarning qo’shilish reaksiyasi termoyadro reaksiyasi deyiladi. Yadrolar qo’shilishi uchun ular yadroviy kuchlarning ta`sir doirasi ()ga tushishlari shart. Bunday yaqinlashishga yadrolarning kulon kuchlari ta`sirida itarishishi to’sqinlik qiladi, bu kuchni esa yadrolar issiqlik harakatining juda katta kunetik energiyasi hisobigagina yengish mumkin. Masalan, ikkita deyton () yadrolarini bir –biriga qoshish uchun ularni masofagacha bir –birga yaqin olib kelish zarur. Buning uchun ularning potensial enrgiyasi ga son jihatdan teng bo’lgan ish bajarish kerak. Bu energiya



Bo’lganligi uchun deyton yadrosining o’rtacha kinetic energiyasi ana shu enrgiyaga teng bo’lsa, deyton potensial to’siqni bemalol yengib o’ta oladi. Bu esa temperaturadagina amalga oshadi.

Bu temperatura Quyoshning markaziy ismiga xos bo’lgan temperaturadir. Spectral analiz yordamida Quyosh shu narsani ko’rsatdiki, Quyosh moddasining, xuddi boshqa yulduzlar moddasi kabi, taxminan 80%ini vodorod, 20% ini geliy tashkil qiladi. Uglerod, azot va kislorod quyosh yoki yulduz massasining 1%dan kam qismini tashkil qiladi. Mana shuning va temperaturaning kattaligi hisobiga quyosh va yulduzlarda termoyadro reaksiyalari ketadi. Ularning nurlanish energiyalari ana shu reaksiyalar natijasida paydo bo’ladi.

Boshqariladigan termoyadro reaksiyasining amalga oshirilishi juda katta energiya manbaini beradi. Bu juhatdan deyteriyning tritiy bilan qoshilish reaksiyasi eng istiqbolli reaksiyadir:



1l oddiy suv tarkibida bo’lgan deyteriydan sintez reaksiyasida foydalanilsa, 350l benzin bir vaqtda yonganda qanday miqdorda energiya ajralsa, bu reaksiyada ham shuncha energiya ajraladi.

Tez neytronlarda ishlovchi o’ziga xos reaktor –atom bombasidir. Unda tez boshqarib bo’lmaydigan yadroviy zanjir reaksiyasi yuz beradi va neytronlarning ko’pashish koeffitsiyenti haddan tashqari ortib ketadi. Bombadagi yadro yoqilg’isi sifatida lar ishlatiladi. Kritik massa bu holda ni, kritik o’lcham esa ni, undagi modda zichligi esa ni tashkil qiladi. Boshlang’ich holatda portlovchi modda tez yadroviy zanjir reaksiyasi ro’y bermaydigan holatda bo’ladi. uni boshqarib bo’lmaydigan yadroviy zanjir reksiyasi tez ro’y beradigan holatda osongina o’tkaziladi. Ana shu maqsadda bombaning yadri zaryadi shunday ikki qismga ajratiladiki, ularning har birida zanjir reaksiyasi ro’y bera olmaydi. Portlash ro’y berishi uchun esa bu zaryadlardan biri bilan ikkinchisi nishonga olinadi va ularning qo’shilishi natijasida juda tez zanjir reaksiya ro’y berib, kuchli portlash yuzaga keladi. Buning natijasida juda katta energiya ajraladi va temperatura ga ko’tariladi. Bunda bosim keskin katta qiymatgacha ortib, kuchli portlovchi to’lqinni yuzaga keltiradi. Bo’linishning katta parchalari radioaktiv izotoplar bo’lganligi uchun tirik mavjudot hayotiga katta xavf soladi.

Adabiyotlar

1. 
   M.Ismoilov, P.Хabibullaеv, M.Хaliulin. Fizika kursi. Toshkеnt, O’zbеkiston, 2000y.
   
2. 
   V.S.Volkеnshtеyn. Umumiy fizika kursidan masalalar to’plami. Toshkеnt, O’qituvchi, 1988y.
   
3. 
   B. M. YAvorskiy, A.A.Dеtlaf. «Kurs fiziki» I-III tom. M: “Vыsshaya shkola” 1994.
   
4. 
   M.O’lmasova va boshqalar. “Fizika” (Elеktr, optika, atom va yadro fizikasi) T: “O’qituvchi” 1995.
   
5. 
   E. Rasulov. U. Bеgimqulov Kvant fizika elеktron o’quv qo’llanma I - qism.329 bеt, 2005 y TDPU portalida: www.pedagog.uz yoki tdpu-INTRANET ped.
   
6. 
   O. Qodirov, A. Boydеdaеv. Kvant fizika. Toshkеnt. O’zbеkiston Milliy Kutubхonasi. 2005.
   
7. 
   A. N. Matvееv. Atomnaya fizika. Moskva. Vыsshaya shkola. 1996.
   
8. 
   E. V. SHpolьskiy. Atomnaya fizika. V dvuх tomaх. Moskva. Nauka. 1992.
   
9. 
   K. N. Muхin. Ekspеrimеntalьnaya yadеrnaya fizika. V dvuх tomaх. Moskva. Enеrgoatomizdat. 1998.
   
10. 
    A. I. Naumov. Fizika atomnogo yadra i elеmеntarnых chastits. Moskva. Prosvещеniе. 2000.