Referati reja: Islomdagi ilohiy guruhlarning paydo bo’lishi. Ilohiy guruhlarda ta’limot

O’zbekiston xalqaro Islom akademiyasi Islomshunoslik fakulteti 2-kurs talabasi ABDUSALOMOVA MARHABOning “Islomdagi asosiy ilohiyot guruhlari” mavzusida tayyorlagan

REFERATI

Reja:
1.Islomdagi ilohiy guruhlarning paydo bo’lishi.

2.Ilohiy guruhlarda ta’limot.

1. Қадария ва жабария таълимотининг пайдо бўлиши. Қадаpия таълимоти илк ақидавий оқимлардан бири бўлиб, бу таълимотга кўра, инсон ўз тақдирини ўзи яратади ва белгилайди. Ушбу таълимот ирода эркинлиги масаласида бошқа таълимотлардан ўзгача ғояни илгари суради. Бу таълимот жабария таълимотига қарама-қарши ғоя асосига қурилган эди. Қадария таълимотига кўра, инсон барча қилган амалларининг яратувчиси ҳисобланади. Таъли4мот вакиллари, жабарийлар таъкидлаган «банда мазлум» деган ғоядан йироқлашиш мақсадида, банда ўз феълларининг холиқи, деганлар. Уларнинг фикрича, одиллик Аллоҳнинг асосий сифатларидан биридир ва Аллоҳ гуноҳни олдиндан белгилаб қўйган бўлиши мумкин эмас, Аллоҳдан фақат адолатли тақдирни кутиш мумкин, гуноҳ ишлар эса инсоннинг ўз фаолияти билан боғлиқ. Демак, инсон ирода ва фаолият эркинлигига эгадир. Шунинг учун у гуноҳ қилади, деган хулосага келадилар.
Қадарийлар сиёсий жиҳатдан умавийлар хонадонидан бўлган халифалар ҳокимиятига қарши турардилар. Уларнинг таълимотини VIII аср охирларидан муътазилийлар изчил тарзда давом эттирдилар. Лекин муътазилийлар ўзларини қадарийлар деб аташдан бош тортганлар. Қадария таълимоти тарихда турли оқим ғояларига сингиб кетганлиги боис муътазилийларга ҳам, муржиийларга ҳам қадарийлар нисбаси берилган. Қадарий ва муътазилийларнинг машҳур олими Сумома ибн Ашрас анНумайрий (ваф. 828 й.) имонни хорижийлар таълимоти асосида тушунтирган, яъни гуноҳи кабира қилган инсон тавбасиз вафот этса, тўғри дўзахга тушади деб, таъкидлаган. Маъмун ва Муътасим даврида қадарийлар етакчи сиёсий куч ҳисобланган. Сумома ибн Ашраснинг ақидавий қарашлари натижасида қадарий-муътазилийлар таркибида «сумомия» деган оқим пайдо бўлган.
Шунингдек, қадарий-муътазилийларнинг яна бир олими Муаммар ибн Ибод Сулламий (ваф. 830 й.) Аллоҳнинг сифатларини тубдан инкор қилиб, инсон ўз феълларининг яратувчиси, деган ақидани илгари сурган. Унинг ақидавий қарашлари негизида қадарий-муътазилийлардан яна «мауммария» деган оқим пайдо бўлган. Сумомия ва муаммария оқимлари ҳақида юқорида тўхталиб ўтган эдик.
Калом илмида катта аҳамият касб этган яна бир ақидавий оқим – жабарийлар VII аср охири – VIII аср бошларида пайдо бўлган ақидавий таълимот ҳисобланади. Жабарийлар таълимотига кўра, инсонда ирода эркинлиги мутлақ йўқ, деб ҳисобланган. Бунга кўра, инсон Аллоҳ томонидан белгилаб қўйилган яхши ёки ёмон амални мажбурий тарзда бажариши шарт.
Шунинг учун ҳам бу таълимот «жабария» (мажбурлик) деб номланган. «Ирода эркинлиги» тушунчаси жабария таълимотида мутлақ инкор қилинади. Бу эса, банда томонидан қилинган ёмон ишларда банданинг айби йўқ, деган тушунчани келтириб чиқарган. Абул Муин Насафийнинг «Баҳр алкалом» асарида, «жабарийлар, инсон худди ҳавода учаётган япроқ кабидир, шамол япроқни қаерга элитса, ўша ёққа учгани каби, деб таъкидлаганлар» дейилади. Аҳли сунна вал жамоа таълимотига кўра, Аллоҳ ҳеч қайси бандани бир нарсани қилиш ёки қилмасликка мажбурламайди.
2. Мушаббиҳа таълимоти. Мушаббиҳалар ҳам тарихда катта из қолдирган ақидавий таълимотлардан бири бўлиб, аслида бошқа ақидавий таълимотлар негизида шаклланган. Ушбу йўналиш тарафдорлари Аллоҳни инсон шаклида тасаввур килганлар ва Қуръондаги муташобиҳ (Аллоҳни сифатловчи оятлар) оятларни асл ҳолида таъвил қилишга ҳаракат қилганлар.
Муташобиҳ оятларини таъвил қилиш Абу Ҳанифа каби олимлар томонидан танқид остига олинган. Кейинчалик муташобиҳ оятлар устида кўплаб тортишувлар юзага келгани боис аксарият аҳли сунна вал жамоа уламолари турли қарама-қаршилик ва фитналарнинг олдини олиш мақсадида Қуръон ва сунна асосида таъвил қилишга қўл урганлар. Масалан, Абу Мансур Мотуридий «Китоб ат-тавҳид» асарида мушаббиҳаларнинг финталарини бартараф этиш мақсадида Қуръондаги «ядуллоҳ» (Аллоҳнинг қўли) калимасини «Аллоҳнинг қудрати» деб таъвил қилган.
Аҳли сунна вал жамоанинг эътиқодига кўра, Қуръонда Аллоҳнинг сифатлари бандаларникига ўхшамаслиги ҳақида бир неча ўринда таъкидлаб ўтилган. Аллоҳ мукаммал сифатлар билан сифатлангандир. Унинг сифатлари ибтидосиз азалий, интиҳосиз абадийдир. Бандаларнинг сифатлари эса, кейин пайдо бўлган ва уларнинг чегараси мавжуддир. Аллоҳ Қуръонда келтирилган сифатлар билан доимо сифатлангандир. У махлуқотларни яратишдан илгари ҳам «Холиқ» (Яратувчи) деб сифатланган. Ўз каломларини Расулларига туширишдан олдин ҳам «мутакаллим» (Сўзловчи) сифати билан сифатлангандир.
Мушаббиҳалар аҳли сунна вал жамоадан фарқли равишда Қуръоннинг ўзи ҳамда ундаги ҳарф, товуш, рақамларни қадимий деб таъкидлайдилар. Аҳли сунна вал жамоа таълимотига кўра, Аллоҳ ҳузуридаги Қуръон ғайри махлуқ ҳисобланади. Мушаббиҳалар ўз таълимотларини қўллаб-қувватлаш мақсадида, товушсиз сўзни тушуниб бўлмайди деб, ақлий далил келтирганлар.
Илк ислом даврида Қуръон таълимоти зоҳирини тушуниб, талқин қилиш тарафдори бўлган барча оқимлар, ботинийларга қарама-қарши ўлароқ, «зоҳирийлар» деган умумий ном билан юритилган.
Мушаббиҳалар аста-секинлик билан «ҳалулия» оқими тарафдорлари томонига ўтиб кетганлар. Ҳалулия тарафдорлари Жаброил фариштанинг Расулуллоҳ(с.а.в.)га инсон суратида кўринганидек, Аллоҳ ҳам инсон суратига кириши мумкин, деган ақидани илгари сурганлар. Улар бунга далил сифатида Расулуллоҳ(с.а.в.)нинг, Раббимни энг чиройли суратда кўрдим, – деган ҳадисларини келтирганлар. Ҳалулия оқими шиа йўналиши ичида пайдо бўлган мутаассиб оқимлардан бири сифатида эътироф этилган.