Referati bajardi: 5230100 Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar boʼyicha) taʼlim yoʼnalishi 3-2 iqt im-19

Mamlakatimizda xufyona iqtisodiyotga qarshi amalga oshirilayotgan ishlar.

O‘zbekistonda oxirgi yillarda valyuta bozorini erkinlashtirish, yangi soliq islohotlari hamda 100 ga yaqin ruxsat berish va litsenziyalarni qisqartirish natijasida oxirgi 5 yilda sanoatda norasmiy sektor ulushi 20 foizdan 6 foizga tuganligi e’tiborga sazovor.

Bundan tashqari, kuni kecha Prezident boshchiligida o‘tkazilgan yig‘ilishda ham yashirin iqtisodiyotni 2 barobar qisqartirish maqsadi qo‘yildi va bunga erishish yo‘llarining konturlari belgilab berildi.

Jumladan, asosiy e’tibor soliq islohotlarini izchil davom ettirib, yashirin iqtisodiyotga rag‘bat uyg‘otmaydigan soliq stavkalarini joriy etishga qaratilgan. Shu bilan birga, tajribali xorijiy ekspertlarni jalb qilgan holda tadbirkorlarning legal ishlashiga ko‘maklashuvchi alohida tuzilma tashkil etish ko‘zda tutilmoqda. O‘ylaymizki, bu tuzilma soliq stavkalarini optimal darajasi bo‘yicha kerakli takliflar ishlab chiqadi va shu bilan birga, bu stavkalar joriy etilgandan so‘ng barcha tadbirkorlar uchun bir xil o‘yin qoidalari ishlab chiqilishi va amalda ta’minlanishida muhim rol o‘ynaydi.

Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bugungi kunga qadar tadbirkorlik sub’yektidan faqatgina 13 foizi onlayn kassa mashinalari bilan ta’minlangan. Bu esa pul mablag‘larining bank tizimidan tashqarida aylanishiga shart-sharoit yaratadi. Buning oldini olish maqsadida 5 milliard so‘m aylanmaga ega bo‘lgan 62 ming korxonani onlayn kassa mashinasidan foydalanishga o‘tkazish taklif qilinmoqda. Shu bilan birga, tegishli idoralarga alkogol, pivo, tamaki mahsulotlari ishlab chiqaradigan 10 ta yirik korxonada markirovkalash tizimini ishga tushirib, 2021 yildan barcha aksiz tovari ishlab chiqaruvchilarda bu tizimni joriy qilish vazifasi yuklanmoqda.

Xufyona iqtisodiyot va korrupsiya doimo yonma-yon yurishi inobatga olinib korrupsiya muammosini yechish xufyonalikni kamaytirish choralari qatorida ko‘rilmoqda. Jumladan, oxirgi paytlar Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi tashkil etildi. Joriy yilda Korrupsiyaga qarshi kurashish xalqaro reytingida O‘zbekiston 5 ta pog‘onaga ko‘tarildi. Ammo, yaqinda Buxoro viloyati Yuqumli kasalliklar shifoxonasi 50 ta kislorod konsentratorini 12 million so‘mdan xarid qilgan bo‘lsa, chet eldan olib kelish narxi 3,2 million so‘mni yoki 4 barobar kam bo‘lgani korrupsiya muammosi hali hanuz islohotlar etagiga bolta soluvchi xavf sifati namoyon bo‘layotganidan dalolat beradi.

Buni inobatga olgan holda, davlat xaridlari va investitsiya loyihalarida korrupsiyaga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida har bir loyihani amalga oshirishdan avval “korrupsiyaga qarshi ekspertiza” o‘tkazish amaliyotini joriy etish taklif qilinmoqda. Qurilish, Sog‘liqni saqlash va Oliy ta’lim vazirliklari hamda O‘zbekneftgaz, O‘zkimyosanoat va banklarda “komplayens” tizimni oxirigacha joriy etish ko‘zlanmoqda. Bunday amaliyotlar, o‘z navbatida, davlat mulkining talon-taroj bo‘lishini oldini oladi va soliq to‘lovchilarning majburiyatlarini o‘z o‘rnida bajarishlariga to‘sqinlik qiluvchi to‘siqlarni yo‘q bo‘lishiga sharoit yaratadi.

Ko‘p davlat idoralari hali ham eskicha usulda ishlaydi. Raqamli texnologiyalar imkoniyatlaridan unumli foydalanmaydi. Natijada ish unumdorligi va sifati pastligi seziladi. Shuni inobatga olib bojxona nazoratini kuchaytirishda raqamli texnologiyalarni joriy etish ko‘zda tutilmoqda. Natijada “inson omili”ni yo‘qotish orqali kontrabanda va mahsulotlar bojxona qiymatini sun’iy pasaytirib ko‘rsatish holatlariga chek qo‘yish mumkin. Import mahsulotlari bazasini soliq idoralari tizimi bilan integratsiya qilib, bojxonadan keyingi nazoratni muvofiqlashtirish ko‘zda tutilmoqda. Bundan tashqari, elektron hisob-fakturaga import bojxona deklaratsiyasini bog‘lash orqali tovarlarni iste’molchigacha yetkazishning uzluksiz zanjirini yaratish taklif qilingan. “Bojxona auditi” axborot tizimini ishga tushirish rejalashtirilgan.

Iqtisodiyotda band bo‘lgan 13,5 million aholining atigi 4,9 millioni daromad solig‘i to‘lovchisi hisoblanadi. Norasmiy bandlik darajasi qurilish, savdo va umumiy ovqatlanish, transport va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalarida yuqoriligicha qolmoqda. Bu esa yashirin iqtisodiyotni tarmoqlar va sohalar bo‘yicha tahlil qilish ishlarini takomillashtirishni talab etadi.

Oxirgi paytlar aholini o‘zini o‘zi band qilish tizimini soddalashtirib, faoliyat turlari 24 tadan 67 tagacha kengaytirildi. Bu esa xususiy sektorning uchdan bir qismini tashkil etuvchi o‘z o‘zini band qiluvchi aholi qatlami uchun soyadan chiqish va kelajakda pensiya tizimiga ulanish imkonini beradi. Iyul oyining o‘zida 184 ming nafar fuqaro o‘z faoliyatini rasmiy sektorga o‘tkazdi. Tegishli ravishda, tadbirkorlik faoliyatiga ruxsat berish va litsenziyalashda ortiqcha tartib-taomillarni yanada qisqartirish ishlarini davom ettirish ko‘zlanmoqda.

Mamlakatimizda pul-kredit, valyuta, soliq va tashqi savdo siyosati sohalarida tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun qulay sharoitlar yaratish va investitsiya muhitini yaxshilash dolzarb vazifalardan sanaladi. Shu bois keyingi yillarda biznesga qoʻshimcha qulayliklar yaratish orqali yashirin iqtisodiyot ulushini kamaytirish choralari koʻrilmoqda.

Xususan, 2020-yildan qoʻshilgan qiymat soligʻining salbiy farq summasini barcha tadbirkorlik subyektlariga qaytarishning soddalashtirilgan tizimi tatbiq etildi. Joriy yilning oʻn oyi davomida ushbu tizim doirasida tadbirkorlik subyektlariga 5 trillion soʻmdan ziyod mablagʻ qaytarildi.

Lekin shunga qaramay, mamlakatimizda yashirin iqtisodiyotning ulushi hamon yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Savdo va umumiy ovqatlanish, uy-joy qurilishi va taʼmirlash, turarjoy xizmatlarini koʻrsatish kabi sohalarda bu jarayon yana-da yaqqol namoyon boʻlayotir.

Xoʻsh, yashirin iqtisodiyotning oʻzi nima? Uning kelib chiqish sabablari nimada? Mamlakatda yashirin iqtisodiyotni qisqartirish uchun qanday choralarni koʻrish kerak?

Yashirin iqtisodiyot bu – iqtisodiy faoliyatni jamiyatdan yashirish va davlat tomonidan nazorat hamda hisoboti yuritilishi olib borilmasligini, shu bilan birga, iqtisodiyotning kuzatib boʻlmas va norasmiy qismidir. Boshqacha aytganda, yashirin iqtisodiyot mavjud qonun va jamiyat qoidalarini chetlab oʻtuvchi jamiyatdagi fuqarolarning iqtisodiy aloqalari desak ham boʻladi.

Jahonning deyarli barcha mamlakatlarida yashirin iqtisodiyot mavjud boʻlib, hozirga qadar hech bir mamlakatda uni butkul yoʻq qilishga erishilmagan. Lekin koʻp davlatlarda bunday iqtisodiyotning ulushi va taʼsiri minimal darajada kamaytirilgan. Bu haqda gapirganda Yevropa davlatlari tajribasini misol qilib keltirish mumkin. Negaki, bu davlatlarning aksariyati yashirin iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurashishda soliq mexanizmlariga alohida eʼtibor qaratgan. Chunki aynan soliqlarning yuqori darajadaligi koʻp hollarda yashirin iqtisodiyotning palak otishiga turtki beradigan omillardan hisoblanadi.

Yashirin iqtisodiyot nafaqat murakkab ijtimoiy-iqtisodiy voqelik, balki davlat hisobi hamda nazoratidan tashqarida rivojlanadigan va shu sababdan ham rasmiy statistikada aks etmaydigan xoʻjalik faoliyatidir. Mamlakatimizda yashirin iqtisodiyot darajasini pasaytirish uchun rivojlangan davlatlarning bosib oʻtgan yoʻllari chuqur tahlil qilib, oʻzimizga mos boʻlgan yoʻnalishlarga tayanib, bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim, deb oʻylayman.

Shu bilan birga, yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashishda asosiy kuch biznes va jamoatchilikdir. Jamiyatdagi boshqa kuchlar, birinchi navbatda, tadbirkorlar, keng jamoatchilik bu muammoga oʻz muammosi sifatida qarasagina, uni hal qilishda sezilarli natijalarga erishish mumkin.

Davlatimiz rahbarining joriy yil 30-oktyabrdagi “Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini oshirish boʻyicha tashkiliy chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi farmoni shubhasiz, mamlakatimizda yashirin iqtisodiyot darajasini pasaytirishga qaratilgan muhim hujjat boʻldi, desak mubolagʻa boʻlmaydi.

Unga binoan, 2021-yil 1-yanvardan 2022-yil 1-yanvargacha boʻlgan muddatga umumiy ovqatlanish sohasidagi kichik biznes subyektlarining bank kartalaridan foydalangan holda, jismoniy shaxslardan olgan daromadlari umumbelgilangan soliqlar, shu jumladan, qoʻshilgan qiymat soligʻini toʻlashga majburiy oʻtish uchun umumiy daromadga kiritilmaydi. Bu oʻz navbatida, bank plastik kartalarini cheklovsiz qabul qilish orqali daromadlarni oshirish, olingan summalarni toʻliq aks ettirishga sharoit yaratadi.

2021-yil 1-yanvardan boshlab riyeltorlik xizmatlardan olinadigan daromadlarni qonuniy muomalaga jalb qilish uchun aylanmadan olinadigan soliq stavkasi 25 foizdan 13 foizgacha kamaytirilishi esa koʻchmas mulk bozoridagi yashirin iqtisodiyotni qisqartirishga taʼsir etadi.

Farmon bilan qurilish korxonalariga hisobot davri uchun mehnatga haq toʻlash fondi jami miqdorining 10 foizidan oshmagan hajmda (ijtimoiy soliq summasini hisobga olmaganda) ish haqini naqd pulda toʻlash huquqi bilan shartnoma tuzmasdan muddatli ravishda ishchilar yollashga ham ruxsat berilmoqda. Bunda qurilish tashkilotlari belgilangan tartibda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻi va ijtimoiy soliqning toʻlanishini taʼminlaydi.

Shuningdek, har oyda shartnoma tuzmasdan yollangan ishchilarga toʻlangan naqd pul miqdorini koʻrsatgan holda ularning reyestrini davlat soliq xizmati organlariga taqdim qilib boradi. Davlat soliq xizmati organlari qurilish tashkilotlari tomonidan taqdim etilgan reyestrlar asosida soliq toʻlovchilarni avtomatik ravishda identifikatsiya qiladi va toʻlangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻi va ijtimoiy soliq hisobga olinishini taʼminlaydi.

Ahamiyatli tomoni shundaki, mazkur farmonga asosan yashirin iqtisodiyotni qisqartirish boʻyicha maxsus komissiya hamda yashirin iqtisodiyotni qisqartirish boʻyicha hududiy komissiyalar tashkil etilmoqda.

Biznesning “soyadan” chiqishini ragʻbatlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, soliq rejimini soddalashtirish hamda naqdsiz toʻlovlarni kengaytirish choralarini koʻrish, qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarni shakllangan biznes yuritish amaliyotiga moslashtirish, yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashish faoliyatini “pulni yuvish”ga qarshi kurashish sohasidagi tashkilotlar faoliyati bilan muvofiqlashtirish kabilar Maxsus komissiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi.

Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish boʻyicha hududiy komissiyalar esa tadbirkorlarga faoliyatini qonuniylashtirishda va zarur ruxsatnomalarni olishda yordam berish, shuningdek, ular bilan profilaktika ishlarini olib borish, yashirin iqtisodiyotning shakllanishiga olib keladigan sabablar va omillarni aniqlash, ularni bartaraf etish choralarini koʻrish, noqonuniy olib kirilgan yoki kontrafakt tovarlarni hamda yuk tashish hujjatlarisiz mamlakat ichida harakatlanayotgan tovarlarni sotishga qarshi kurashish bilan shugʻullanadi.

Farmonda yashirin iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurashishda vazirlik va idoralarning faoliyat samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish hamda soliq va bojxona maʼmuriyatchiligini takomillashtirish boʻyicha “yoʻl xarita”si tasdiqlanishi ham belgilangan. Endilikda Maxsus komissiya yashirin iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurashish boʻyicha, jumladan, “yoʻl xaritasi”da koʻzda tutilgan chora-tadbirlarga doir takliflar muhokama qilinishini taʼminlaydi, shuningdek, har oy erishilgan natijalar boʻyicha hisobotlarni eshitib boradi.

3.