Referati 4-variant Mavzu: Mexanikada nisbiylik prinsipi Reja: Nisbiylik prinsipi Galilei nisbiylik prinsipi

KINETIKA (yun. kinetikos — harakatga keltiruvchi) — mexaniqaning dinamika (kuch taʼsirida jismning harakatini oʻrganadi) va statika (kuch taʼsirida jismning muvozanatini oʻrganadi) sohalarini birlashtiruvchi boʻlimi

Kinetik atamaning ma'nosini aniqlashdan oldin, uning etimologik kelib chiqishini bilib olamiz. Xususan, u yunon tilidan kelib chiqqan bo'lib, aynan shu ikki komponentning yig'indisi natijasidir:

"Harakat" deb tarjima qilinishi mumkin bo'lgan "kinesis" so'zi.

"-Tikos" yoki "-tika" qo'shimchasi, "nisbiy" degan ma'noni bildiradi.

G'oyasi kinetik Uning bir nechta ishlatilishi bor. Sohasida fizika , bog'liq bo'lganga murojaat qilish uchun ishlatiladi harakat

Xususan, u kinetik yoki kinematik fizika ixtisosligi bo'yicha o'qishni chetga surib, harakatni tahlil qilishga yo'naltirilgan kuchlar uni kelib chiqishi. Kinetika, bu doirada, odatda vaqt funktsiyasi sifatida harakatdagi tananing traektoriyasini o'rganadi.

tezlashtirish va tezlik ular kinetika ishlaydigan eng keng tarqalgan kattaliklardir. Ushbu ma'lumotlar vaqt o'tishi bilan tana holatidagi o'zgarishlarni tasvirlashga imkon beradi. Tezlik masofani bosib o'tgan vaqtni va olingan vaqtni ikkiga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi: agar ob'ekt ikki soat ichida ikki yuz kilometr yurgan bo'lsa, uning o'rtacha tezligi soatiga 100 kilometrni tashkil etadi. Tezlashtirish, shu bilan birga, ishlatilgan tezlik va vaqtning o'zgarishini ikkiga bo'lish orqali olinadi

Xuddi shu tarzda, enzimatik kinetika deb nomlanadigan narsaning mavjudligini ham e'tiborsiz qoldirolmaymiz. Bu atama fermentlar katalizatsiyalashning o'ziga xos xususiyatiga ega bo'lgan kimyoviy reaktsiyalarning tezligini o'rganish uchun kelgan intizomga murojaat qilish uchun ishlatiladi.

Xususan, u ushbu fermentning o'ziga xos xususiyati va katalitik reaktsiyaning deb ataladigan mexanizmi haqida muhim ma'lumotlarni taqdim etishga qodir.

Ushbu turdagi intizomda, atamalar va tushunchalar, masalan, reaktsiya rivojlanishining egri, boshlang'ich reaktsiya tezligi yoki boshlang'ich kontsentratsiyaning ta'siri, boshqalar orasida ayniqsa muhimdir.

Enzimatik kinetika doirasida Mayklis Menten kinetikasi, shuningdek, umumiy ferment nazariyasi deb nomlanadigan narsa juda muhim ekanligini aniqlashimiz kerak. Bu Mayklis va Maunt Menten tomonidan XX asr boshida, aniq 1903 yilda ilgari surilgan g'oya. Fermentlar kompleks hosil qilish uchun o'z substratlari bilan o'zgartiriladi degan fikr.

U deyiladi kinetik energiya , boshqa tomondan, ga energiya uning harakatidan tanasi bo'lgan. Tana dam olayotganda, uni ma'lum bir tezlikka tezlashtirish uchun muayyan ish talab qilinadi. Tezlanishda olingan energiya tanasi tomonidan tezlikni o'zgartirmaguncha kinetik energiya kabi saqlanib qoladi.

Uchun kimyo Boshqa tomondan, kinetika - bu turli jarayonlar rivojlanadigan tezlikni tahlil qilish. Sifatida tanilgan kimyoviy kinetika , reaktsiyalarning qanchalik tez amalga oshirilishiga qaratilgan.

Mavzu: O‘zgaruvchan massali jismning harakati

Reja:

1harakat tenglamasi

2 Raketaning harakati.

Ba'zi bir jismlarning harakati davomida uning massasini o`zgarib borishi ko`zatib boriladi. Masalan rakеtaning massasi yoqilg`ining yonishi hisobiga kamayib boradi. Agar sistеma harakati davomida aniq yo`nalish bo`yicha massasini yo`qotib borsa, u qarama-qarshi tomon harakat miqdori oladi.

Rakеtalar tеxnikasida rеaktiv harakat printsipi xuddi sho`nga asoslangan .

Rakеta misolida o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini kеlitirib chiqaramiz. Agar t vaqtda rakеtaning massasi m bo`lib , tеzligi esa V bo`lsin, dt vaqt o`tgandan kеyin uning massasi

m - dm bo`lib qolib, tеzligi esa V + d V bo`ladi.

Harakat miqdorining o`zgarishi

 (1)
yoki

 (2)
bundagi U rakеtada chiqayotgan gazning tеzligi . Agar sistеmaga tashqi kuchlar ta'sir qilsa, unda

 (3)
shuning uchun

F dt + md v - u dm (4)
yoki
 (5)

formuladagi  qo`shimcha rеaktiv kuch

F_p - dеyiladi.

Ya'ni
 (6)

shunday qilib, o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini hosil qilamiz

 (7)
bu tеnglama (1-bo`lib,) I.V. Mеshеrskiy (1859-1935) tomonidan yozilgan.

Rеaktiv kuchlarni uchuvchi aparatlarga qo`llanilishi mumkinligini 1881 yili I.N. Kibalchich (1854- 1881) tomonidan aytilgan bo`lib, kosmonavtikaning asoschilaridan K.E. Sialkovskiy (1857-1935) 1903 yili suyuqlikli rakеtalarning asosi bo`lgan nazariyasini e'lon qildi.

Kеltirilgan (5) tеnglamani rakеtaning harakatiga unga tashqi kuchlar ta'sir etmagan holi uchun qo`llaylik. Tashqi kuchlarni F= 0 dеb olib va rakеtadan chiqayotgan gaz tеzligi rakеtaning harakatiga qarama-qarshiligini hisobga olib,
 (8)

dеb yoza olamiz, yoki skalyar ko`rinishda

 (9)

bo`ladi.

Bundan

 (10)
Tеnglamadagi intеgral doimiysi S ni boshlang`ich shartlardan aniqlaymiz. Agar boshlang`ich holda rakеtaning tеzligi nolga tеng bo`lib, uning massasi m<sub>0</sub> bo`lsa, unda
C = U ln m₀ (11)
ekan.
m U ln  Unda ₀/m) (12)
Bu ifoda Sialkovskiyning formulasi dеyiladi . Bundan ko`rinadiki:

1. Foydali massa qancha katta bo`lsa, rakеtaning boshlang`ich massasi ham katta bo`lishi kеrak.

2. Bеrilgan rakеtaning massasida chiqayotgan gazning tеzligi qancha katta bo`lsa, foydali yuklama ham katta bo`lishi mumkin.

va U tеzliklar Yorug`lik tеzligidan bir nеcha marta kichikHosil qilingan (10) va (12) tеnglamalar rеlyativistik bo`lmagan harakatlar uchun to`g`ri bo`lib, ya'ni

Klassik mexanikada, harqanday moddiy nuqtaning yoki sistema zarrachalarining massalari harakat mobaynida o’zgarmas deb hisoblanadi. Lekin, ayrim hollarda sistemani yoki jismni tashkil etuvchi qismlarining massalari [bazibir qism (massa)larni sistemaga tashqaridan qo’shilishi yoki undan olib tashlanishi hisobiga] o’zgaruvchan bo’lishi mumkin; natijada sistemaning umumiy massasi o’zgaruvchan bo’ladi.

Shunga o’xshagan, ya’ni sistemaga massalarni qo’shilishi yoki undan olib tashlanishiga oid masalalarni ilgari ham ko’rib o’tgan edik (masalan, 126, 127 va §78 dagi 86 masalalarga qarang). Bu paragrafda, amaliy muhim masala, ya’ni zarrachalarni jismga muntazam ravishda qo’shilib yoki undan ayrilib turishiga oid bo’lgan masalalarni ko’rib o’tamiz. Massasi M bo’lgan jismga moddiy zarrachalarning vaqt mobaynidagi muntazam ravishda qo’shilib yoki undan ayrilib turish hisobiga o’zgarishi, massasi o’zgaruvchan jism deb ataladi. O’zgaruvchan massali jism uchun: M=F(t), bo’ladi. Bu erdagi F(t)- vaqtning uzluksiz funktsiyasi.

Agar bunday jism faqat ilgarilanma harakatda bo’lsa (yoki aylanma harakati e’tiborga olinmasa), bunday jismni massasi o’zgaruvchan moddiy nuqta deb hisoblash mumkin.

294 shakl.

Raketaning harakati. Vaqt mobaynida massasi muntazam ravishda kamayib  -ga teng bo’lgan massani dM bilan belgilaymiz. M kamayuvchi massa bo’lganligi sababli, dMboruvchi jismning harakatini, amaliy muhim bo’lgan raketaning harakati misolida ko’rib o’tamiz va uni massasi o’zgaruvchan moddiy nuqta deb hisoblaymiz. YOnuvchi ma’sulotlarning raketadan chiqarib yuborilishdagi nisbiy (raketa korpusiga nisbatan) tezligini -bilan belgilaymiz. YOnuvchi ma’sulotlarni raketaga ko’rsatadigan bosim kuchlarini tenglamadan chiqarib yuborish uchun, uni ichki kuchga aylantirish lozim bo’ladi. Buning uchun, ixtiyoriy t -vaqtda raketani va undan dt vaqt oralig’ida chiqarib yuborilayotgan yonilg’i ma’sulotlarining zarrachalarini yagona sistema deb hisoblaymiz (294 shakl), dt- vaqt ichida, raketadan chiqarib yuborilgan <=-dM.dM=0 bo’ladi, va

dt, (24) bu yerda - raketaga qo’yilgan tashqi kuchlarning geometrik yig’indisi.Ushbu sistema uchun (20) tenglamani quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: d=

=-dM) qiymatga o’zgaradi. Butun sistemaning harakat miqdori esa d=Md-dM ga o’zgaradi. Ushbu qiymatni (24) tenglamaga qo’ysak va tenglamani ikkala tomonini dt ga bo’lib yuborsak: M=+ (25) tenglama,=-dM ( (+) bo’ladi, chunki zarracha qo’shimcha -tezlik oladi. Demak, dt vaqt ichida zarrachaning harakat miqdori  -bo’ladi, va tHdt vaqtdagi harakat miqdori Agar raketaning tezligi-, dt vaqt ichida d -qiymatga o’zgarsa, u holda ko’rilayotgan sistemaning harakat miqdori, Md elementar orttirma oladi. Zarrachaning t -vaqtdagi (zarracha hali raketadan ajralgan emas) harakat miqdori  o’zgaruvchan massali nuqta harakatining differentsial tenglamasi, yoki Meshcherskiy tenglamasining vektor ko’rinishi deb ataladi.

Ushbu tenglamadagi oxirgi yig’indining o’lchov birligi kuchdan iborat bo’lganligi uchun, uni harfi bilan belgilasak, (25) tenglamaning boshqacha ko’rinishini yozamiz: M=+ (26) . Shunday qilib, reaktivlik effekti shundan iborat ekanki, raketaning harakatida unga qo’shimcha ravishda, reaktivlik kuchi deb ataluvchi -kuchi ta’sir etar ekan.

dM/dt -ning son qiymati, vaqt birligi ichida sarflangan yoqilg’ining massasiga teng bo’ladi, ya’ni yonilg’i massasining sekundlik sarfi G_c ga teng bo’ladi.

Shunday qilib, ishoralarni e’tiborga olgan holda yozsak: =- G_c, Bundan,=-G_c (27) bo’ladi, ya’ni reaktivlik kuchi, yoqilg’i massasining sekundlik sarfini, yoqilg’i ma’sulotlarining nisbiy tezligiga bo’lgan ko’paytmasiga teng ekan, va shu nisbiy tezlikka qarama-qarshi yo’nalgan bo’lar ekan.

O’zgaruvchan massali jism harakatining boshqacha ayrim ko’rinishlari. Agar, massasi M -ga teng bo’lgan jism, unga muntazam ravishda tashqaridan kelib qo’shiladigan moddiy zarrachalar hisobiga, uning massasi ortib (dM/dt>0) borsa, unday jismni ham massasi o’zgaruvchan jism deb hisoblanadi. Unga tashqaridan kelib qo’shilayotgan moddiy zarrachalarning nisbiy tezligini avvalgidek -harfi bilan belgilasak, uning harakati ham (25) va (26) tenglamalar orqali yoziladi, lekin dM/dt>0 bo’lganligi uchun, (27) formula teskari ishora oladi, ya’ni: =G_c, va nihoyat, sistemaga muntazam ravishda tashqaridan moddiy zarrachalar kelib qo’shilib tursa, va undan ham moddiy zarrachalar ajralib chiqib tursa, (26) tenglamaning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: =-₁G_1s+₂G_2s bu erdagi, ₁ va₂-lar ayrilayotgan va qo’shilayotgan moddiy zarrachalarning tegishlicha nisbiy tezliklari; G_1s va G_2s-lar esa har sekunddagi ajralayotgan va qo’shilayotgan zarrachalarning massalari.

Bunday sistemaga, atmosferadan havoni so’rib olib yoqilg’i ma’sulotlari bilan aralashtirib, so’ngra ularni birgalikda yondirish natijasida harakatga teskari tomonga otib yuboruvchi havo-reaktiv dvigateli o’rnatilgan samolyot misol bo’lishi mumkin. Tashqariga otib yuborilayotgan yoqilg’i ma’sulotlarining ulushi juda kichkina (2 -3 % dan oshmaydi) bo’lgani uchun, amalda G_1s= G_2s= G_s deb qabul qilinadi. Undan tashqari, qo’shilayotgan havo massasining nisbiy tezligi ₂=- bo’ladi, bu erdagi -samolyotning tezligi. U holda, ₁= deb hisoblab, -kuchining vektori va uning moduli uchun quyidagi ifodani yozamiz: = -G_s(+), F= G_s(u-v)

Reaktivlik kuchining modulini aniqlashda, -(samolyotning) tezligini va (otib yuborilayotgan havoning) -tezligini o’zaro qarama-qarshi yo’nalishda olinadi.

Yuqoridagi formula, suvni so’rib va qayta chiqarib yuboruvchi gidro reaktiv dvigatellar uchun ham o’rinli hisoblanadi.

Ts i o l k o v s k i y f o r m u l a s i. Tashqi kuchlarning bosh vektori =0 deb, hamda otib yuborilayotgan moddiy zarrachalarniing nisbiy tezligi -ni o’zgarmas deb hisoblab, raketaning faqat reaktivlik kuchi ta’siridagi harakatini ko’rib chiqamiz. Harakatning yo’nalishi bo’yicha x koordinata o’qini yo’naltiramiz (294 shakl). U holda v_xhv, u_xh-u bo’ladi, va =0 ekanligini e’tiborga olsak, (25) tenglamaning x o’qidagi proektsiyasi, quyidagi ko’rinishda bo’ladi: M=-u yoki dV=-u

Boshlang’ich holatdagi massa M=M₀, va tezlik =₀ bo’lib, u Ox o’qi bo’ylab yo’nalgan ekanligini e’tiborga olgan holda, yuqoridagi tenglamani integrallasak: v=v₀+uln(M₀/M) (28)

Raketaning korpusini uning ichidagi jihozlar bilan birgalikdagi massasini M_k-bilan, va jami yoqilg’ining massasini M_yo -bilan belgilaylik. U holda, M₀ =M_k+ M_yo bo’ladi, va jami yoqilg’i yonib tamom bo’lgandagi raketaning massasi M_k -ga teng bo’ladi. Ushbu qiymatlarni (28) ga qo’ysak, jami yoqilg’i yonib tamom bo’lgandagi (aktiv uchastkaning oxiridagi tezlik deb ataluvchi)raketaning tezligini ifodalovchi Tsiolkovskiy formulasini keltirib chiqamiz: v=v₀+uln(1+M_yo/M_k) (28)

Ushbu natija tortilish kuchi maydonidan tashqaridagi havosiz fazodagi harakat uchun o’rinli hisoblanadi. (28) formuladan ko’rinib turibdiki, raketaning chegaraviy tezligi: 1) uning boshlang’ich tezligi v₀; 2) yongan gazlarni raketaning soplosidan chiqib ketishidagi nisbiy tezligi u-ga; 3) yonilg’ining nisbiy zapasi M_yo/M_k (Tsiolkovskiy soniga)-ga bog’liq bo’lar ekan. Eng ajoyib fakt shundan iboratki, yonilg’ining eng so’nggi yonish davridagi raketa dvigatelining ishlash rejimi, ya’ni yonilg’ining qanchalik tez yoki sekin yonishi, raketaning tezligiga ta’sir ko’rsatmas ekan.

Tsiolkovskiy formulasining eng muhim ahamiyati shundan iboratki, kosmik parvozlar uchun kerak bo’ladigan katta tezliklarni qanday yo’llar bilan olish usullarini ko’rsatib beradi. Bular, M_yo/M_k , u va v₀ -larni oshirishdan iborat bo’lib, uning eng effektiv yo’li u va v₀ -larni oshirish hisoblanadi. M_yo/M_k 4500 m/s ga etkazish mumkin bo’ladi.va u-ni oshirish uchun, raketaning konstruktsiyasini yaxshilash va yonilg’ining sifatini oshirish talab etiladi. Suyuq yoqilg’idan foydalanish evaziga nisbiy tezlikni u=3000

Lekin, bir pog’onali raketalar uchun M_yo/M_k -ning qiymati, kosmik parvoz uchun etarli darajadagi tezlikni bera olmaydi (§98 ga qarang). Kosmik parvoz uchun etarli darajadagi tezliklarni olish uchun, qo’shma (ko’p pog’onali) raketalardan foydalaniladi, va har bir pog’ona uning ichidagi yoqilg’i yonib tamom bo’lishi bilan, avtomatik ravishda raketadan ajratib tashlanadi. Natijada, har bir keyingi pog’ona uchun, oldingi pog’onadan olingan tezlik (boshlang’ich) qo’shimcha tezlik bo’lib xizmat qiladi.

Shu kabi, ko’p pog’onali raketa yordamida erning birinchi sun’iy yo’ldoshlari (1957 yil, 3 oktyabrda va 4 noyabrda) uchirilgan edi. Undan keyingi ko’plab uchirilgan boshqa kosmik obhektlar va shu qatorda kosmonavtlar joylashgan kosmik kemalar ham, ko’p pog’onali raketalar yordamida osmonga ko’tarilgan.

Mavzu: Transformatorlar

Reja:

1Transformator

2Тransformatorlarning vazifasi

Transformator (lot. transformo — oʻzgartiraman) — texnikada — energiya yoki obʼyektlarning biron bir muhim xossasi (mas., tok kuchi, kuchlanish va boshqalar)ni oʻzgartirish uchun moʻljallangan qurilma. Elektr T., gidrotransformator, fototransformator, OʻYUCH (oʻta yuqori chastota) T.i va boshqa xillargaboʻlinadi. Elektr T. oʻzgaruvchan tok kuchlanishini oʻzgartirish (kuchaytirish yoki pasaytirish) uchun moʻljallanadi. Uning ishi elektromagnit induksiya hodisasiga asoslanadi. U bitta birlamchi chulgam, bitta yoki bir necha koʻp ikkilamchi chulgʻam va asosan berk tipdagi ferromagnit oʻzak (magnit oʻtkazgich) dan iborat. Barcha chulgʻamlar ferromagnit oʻzakka oʻraladi va birbiriga induktiv bogʻlangan boʻladi. Birlamchi chulgam uchlari (T. kirishi) oʻzgaruvchan tok kuchlanish manbaiga, ikkilamchi chulgam (yoki chulgʻamlar) uchlari (T. chiqishi) isteʼmolchilarga ulanadi. Elektr T.ni birinchi marta P. N. Yablochkov 1876 y. elektr yoritish tarmogida ishlatgan. M. O. DolivoDobrovolskiy 1890 y. uch fazali elektr T.ni yaratgan. Keyinchalik boshqa olim va ixtirochilar T. ni takomillashtirish, quvvati va f.i.k.ni oshirish, izolyatsiyani yaxshilash, ixchamlashtirish va boshqalarga doyr ishlar olib borishgan.

Elektr T.ning eng keng tarqalgan turi kuch T.laridir. Ular elektr uzatish liniyalari (EUL)ga oʻrnatiladi. Bunday T.lar elektr styalarning generatorlari ishlab chiqargan tok kuchlanishini 10—15 kV dan 220—750 kV gacha kuchaytirib beradi. T.larning chulgʻamlari misdan, magnit oʻtkazgichlari sovuklayin prokatlab ishlab chiqarilgan elektrotexnika poʻlatidan tayyorlanadi. Elektr T.ning quruq va moyli turlari bor. Quruq T. havoda moysiz sovitiladi. Moyli T.ning magnit oʻtkazgichi va chulgʻamlari mineral moy toʻldirilgan bakka joylashtiriladi. Moy izolyatsiya va sovituvchi vazifasini oʻtaydi.

Kuch T.laridan tashqari oʻlchash T.i, kuchlanish T.i, tok T.i, impulyeli T., radiochastotali T. kabi T.lar ham mavjud.

Oʻzgaruvchan tok tarmogʻida kuchlanishni kuchaytirish yoki pasaytirish hamda elektr energiyani isteʼmolchilarga taqsimlash uchun moʻljallangan majmua kichik T. styasi (podstansiyasi) deb ataladi. Unda kuch T. i, taqsimlash qurilmalari, avtomatik boshqarish va himoya qurilmasi, qoʻshimcha inshootlar boʻladi. Yuqori quvvatli baʼzi pasaytirish T. podstansiyalarida kuchli, lab.da uyroʻzgʻorda ixcham avtotransformatorlar ishlatiladi.

ransformator elektrdan foydalanishda asosiy uskuna hisoblanadi. U past kuchlanishdagi elektrni yuqori kuchlanishga yoki yuqori kuchlanishdagi elektrni past kuchlanishga aylantirib beradi. Тransformator qo‘zg‘almas tuzilma hisoblanadi. Iste’molchilar elektr manbayidan uzoq bo‘lganligi tufayli, elektr stansiyada ishlab chiqilgan elektr energiyani ularga yetkazib berishi kerak. Bu vazifani transformatorlar va elektr uzatish liniyalari bajaradi. Elektr energiyani ming kilometrgacha uzatishga to‘g‘ri keladi. Generatorlar 10 ming va undan oshiq kuchlanishda soatiga milliongacha kilovatt soat elektr energiyasini ishlab chiqarsa, ming kilometrgacha uzatish uchun transformator uni 10 kVdan 500 kV gacha aylantirib beradi va uzatish liniyalari bu kuchlanishda elektr energiyani uzoq masofalarga yetkazib beradi. Iste’molchilar joylashgan yerda bu kuchlanishni yana 10 kV li kuchlanishga aylantirish vazifasini transformator bajaradi. Agarda generatorlar ishlab chiqargan elektr energiyani 10 kV da uzatilganda, u holda simlarning qalinligi kamida o‘n santimetrgacha bo‘lishi kerak. Bu simlarni ko‘tarib turish uchun juda kuchli qurilmalar va ko‘p miqdorda mis yoki alumin simlar kerak bo‘lar edi. Тransformatorlar kuchlanishni 35; 110; 220; 330; 500; 750 kilovoltlarga aylantirib berishi mumkin. Elektr energiyadan foydalanadigan joylarda transformatorlar yordamida kuchlanishlarni 220 va 380 V ga aylantiriladi. Тransformatorlar hamma sohalarda ishlatiladi. Ularning juda ko‘p turlari bor.

Тransformatorlarning tuzilishi

Тransformator po‘lat induktiv o‘tkazgich, ikki yoki bir necha o‘zaro induktiv aloqada bo‘lgan o‘ramlardan iborat. Magnit o‘tkazuvchi po‘lat o‘ramlar orasidagi elektromagnit aloqani kuchaytirish uchun kerak. Тransformator bir va uch fazali bo‘ladi. 1.51-rasmda uch fazali transformatorning magnit o‘tkazuvchisi ko‘rsatilgan.

Bunda temir yupqa plastinka tayoqchalar (1), ularga yuqorida (2) va pastda (3) o‘ramlar joylashtirilgan. Girdob toklariga elektr energiyaning ko‘p sarf bo‘lmasligi uchun magnit o‘tkazgichlar qalinligi 0,35 dan 0,5 mm gacha bo‘lgan elektrotexnikada ishlatiladigan temir tunukalardan tayyorlanadi. Тunukalarni bir-biridan lok, yupqa qog‘oz yoki metall zaki (okalina) bilan izolatsiyalanadi

Тransformatorlar ikki turga bo‘linadi: 1) yupqa plastinkalardan iborat tayoqchali; 2) bronli. Yupqa plastinkali temir tunukalardan yasalgan tayoqchalarga izolatsiyali sim o‘ramlar kiydiriladi. Bronli transformatorlarda o‘ramlarning bir qismini magnit o‘tkazgich o‘rab olgan. Тransformator magnit o‘tkazgichning gorizontal qismidagi o‘ramlarni qurshab turgan qism yuqori va pastki bo‘yinturuqlar (yarmolar) deyiladi. Katta va o‘rta quvvatli transformatorlar tunuka po‘latlardan tayyorlanadi. Bu transformator o‘ramlarini sovitish uchun juda qulay. Тransformatorlarda magnit qarshiligini kamaytirish uchun plastinkalar ulanishini har xil joyda qilinadi. Kichkina transformatorda plastinkalarni Ш shaklida tayyorlanadi. 1.52-rasmda po‘lat plastinkalarni yig‘ish sxemasi ko‘rsatilgan.

Тransformatorni tunuka idishga (bakka) joylashtirib, ichiga transformator yog‘i quyiladi. Bu yog‘ sovitish uchun xizmat qiladi. Bron turidagi transformator yog‘siz tayyorlanganligi uchun quruq transformator deyiladi.

Тransformatorning ishlash prinsipi

1.53-rasmda ko‘rsatilgan magnit o‘tkazgich po‘latga (1) sim (2) o‘ramlar o‘ralgan. Тransformator ikki o‘ramli bo‘lsa, bir fazali, agarda uch o‘ramli bo‘lsa uch fazali bo‘ladi. Birinchi o‘ramiga U1 kuchlanish manbadan ulanadi. Buni transformatorning birinchi o‘rami deb, uning o‘ramlarini w1 deyiladi. Ikkinchi o‘ramni w2 ikkinchi o‘ram deb aytiladi. Unda hosil bo‘lgan kuchlanishni E2 deyiladi. O‘ramlarning uchlarini A va a, oxirlarini X va x deyiladi. O‘zgaruvchan kuchlanish U1 ta’sirida birinchi o‘ramning o‘ramlaridan o‘zgaruvchan tok I oqib o‘tib, o‘zgaruvchan magnit yurgazuvchi kuch i w1 hosil qiladi, bu esa magnit o‘tkazuvchi

po‘lat temirdan kesib o‘tuvchi asosiy o‘zgaruvchan magnit oqimi F ni hosil qiladi. Katta magnit o‘tkazuvchanlik qobiliyatiga ega bo‘lgan magnit o‘tkazuvchini qo‘llash o‘ramlar orasidagi o‘zaro elektromagnit aloqasidagi magnit oqimini oshirishga imkoniyat yaratadi. Magnit oqimi F birinchi o‘ramni ikkinchi o‘ram bilan ulab, ularni birlashtiradi

Birinchi o‘ramning sinusoidal kuchlanishi sinusoidal magnit oqimini hosil qiladi:

bu yerda: F – magnit oqimi; Fm – birinchi o‘ramdagi elektr yurituvchi kuchning amplitudasi (EYK); sinωt – tezlik burchagi. Magnit oqimi birinchi o‘ramda o‘zinduksiya elektr yurituvchi kuchini induksiyalaydi. Bu hosil qilingan EYK o‘ramlarning o‘ram soniga va magnit oqimining tezligiga proporsional:

bu yerda: E1m = ωM1Fm – birinchi o‘ramdagi elektr yurituvchi kuch (EYK) tebranishlari (amplitudasi). Magnit oqimi ikkinchi o‘ramda EYK hosil qiladi. Bu quyidagicha ifodalanadi:

Тransformatorning ikkinchi o‘ramidagi EYK fazasi birinchi o‘ramdagi EYK fazasiga o‘xshab magnit oqimidan 2π burchakka orqada qoladi, chunki bu ikkala EYK shu magnit oqimi bilan induksiyalanadi.

EYK chastotasi bir xil bo‘lganligi va bir xil magnit oqimi bilan induksiyalanganligi uchun birinchi o‘ramdagi EYK ikkinchi o‘ramning EYK dan farq qiladi, chunki birinchi o‘ramning o‘ram soni M1 ikkinchi o‘ram soni M2 dan farq qiladi. O‘ram soni qancha ko‘p bo‘lsa, EYK shuncha ko‘p bo‘ladi. Birinchi o‘ram EYK ning ikkinchi o‘ram EYK ga nisbati transformatorning koeffitsiyenti deb ataladi:

Тransformatorning M2 o‘rami ko‘p bo‘lib, M1 o‘rami kam bo‘lsa, kuchlanishni oshiruvchi transformator deyiladi, agarda M2 o‘rami kam bo‘lib, M1 o‘rami ko‘p bo‘lsa, kuchlanishni kamaytiruvchi transformator deb aytiladi. Тransformatorlar bir fazali va uch fazali bo‘ladi.

Mavzu: Noinertsial sanoq sistemalardagi harakat

Reja:

1.Noinertsial sanoq sistemasi.

2.Inertsiya kuchlari.

3.Tekis aylanayotgan sanoq sistemasi.

4.Markazdan qochma kuch.

5.Koriolis kuchi.

Tekis va to’g’ri chiziqli (ya’ni inertsiyasi bilan) harakatlanayotgan (yulduzga nisbatan) sanoq sistemasi inertsial sanoq sistemasi bo’ladi. Agar biron inertsial sanoq sistema boshqa shunday sistemaga nisbatan tezlanish bilan harakatlansa u holda bu sistema noinertsial sanoq sistema bo’ladi. Nyuton qonunlari faqat inertsial sanoq sistemalarida o’rinlidir.

Noinertsial sistemalarda bu qonunlar o’rinli emas.

Masalan, tekis va to’g’ri chiziqli harakat qilayotgan absolyut silliq vagonda m massali shar va bir kuzatuvchi turgan bo’lsin. Ikkinchi kuzatuvchi Yerda vagon o’tadigan joy yaqinida turibdi. Demak, ikkala kuzatuvchi ham inertsial sanoq sistemalari bilan boglangan. Endi Yerdagi kuzatuvchi oldidan o’tish paytida vagon tezlanish bilan harakatlana boshlasa, u noinertsial sistema bo’lib qoladi. Bunda vagondagi shar vagon tezlanishiga teng tezlanish bilan qarama-qarshi tomonga harakatlanadi.

Bunda kuzatuvchilar uchun sharni harakatini ko’raylik. 1. Yerdagi kuzatuvchi uchun shar inertsiya qonuniga buysunib tekis to’g’ri chiziqli harakatini davom ettiradi. 2. Vagondagi kuzatuvchiga shar kuch ta’sirisiz harakatga kelishi ko’rinadi. Shar - ao tezlanish oladi. Kuzatuvchi shu tezlanishni yuzaga keltiruvchi kuchni axtarib topa olmaydi. Bu inertsiya qonuniga ziddir.

Yuqoridagi kelishmovchilikni inertsiya kuchlari tushunchasini kiritish bilan bartaraf qilamiz: sharni tezlanishi vagondagi jismga boshqa jismlarni ta’siri tufayli emas, balki vagonni Yerdagi kuzatuvchiga nisbatan tezlanuvchan harakati tufayli vujudga keladi. Shuning uchun noinertsial sanoq sistemadagi jismga ta’sir etuvchi bunday kuchlarni (Nyuton kuchlaridan farq qilish uchun) inertsiya kuchlari deyiladi. Bu kuchlarni jismlarga ta’siri ham Nyuton kuchlarinikidek bo’ladi.

Demak vagondagi shar inertsiya kuchi Fi = - m ao ta’sirida harakatga keladi. Shuning uchun noinertsial sanoq sistemalarida jismga ta’sir etuvchi kuchlarni Fn va Fi kuchlarni yigindisi deb qarash kerak

Demak vagondagi shar inertsiya kuchi Fi = - m ao ta’sirida harakatga keladi. Shuning uchun noinertsial sanoq sistemalarida jismga ta’sir etuvchi kuchlarni Fn va Fi kuchlarni yigindisi deb qarash kerak

ma' = ∑ Fn + Fi

yoki

ma' = ∑ Fn - m ao

Bu yerda a' noinertsial sanoq sistemadagi jismni barcha kuchlar ta’sirida olgan tezlanishidir.

Inertsiya

kuchlarining xususiyatlari

1. Inertsiya kuchlari faqat noinertsial sanoq sistemadagina ta’sir qiladi. .

2.Inertsiya kuchlari odatdagi Nyuton kuchlaridan farq qilib, ularni yuzaga kelish sabablarini jismlarni o’zaro tasiridan chiqarib bo’lmaydi.

3. Inertsiya kuchlari uchun Nyutonning III-qonunini qo’llab bo’lmaydi.

Tekis aylanma harakat qlayotgan sistemaning har bir nuqtasi markazga intilma kuch ta’sirida bo’lib, u bilan bogliq sanoq sistemasi noinertsial sistemani hosil qiladi. Tezlanuvchan harakat qiluvchi ushbu sistemadagi inertsiya kuchini ko’raylik.

Massa markazidan o’tgan qo’zgalmas o’q atrofida o’zgarmas burchak tezlik bilan aylanayotgan disk olaylik. Disk bilan birgalikda uning markaziga prujina bilan bog’langan jism ham aylanma harakat qilishi mumkin. Tinch holatda bo’lgan disk ustidagi jism aylanish o’qdan ma’lum bir masofada joylashgan bo’lsin. Disk aylanma harakatga keltirilsa, sharchaga radius bo’ylab markazga intilma kuchga teskari yo’nalishda markazdan qochma inertsiya kuchi ta’sir qilib prujinani cho’zadi.

Bu kuch bilan prujinaning elastiklik kuchi tenglashganda sharchaning siljishi to’xtaydi.

Bu holatdagi sharchaning chiziqli tezligi v bo’lsa, markazdan qochma inertsiya kuchi

Shunday qilib ω burchak tezlik bilan aylanuvchi har qanday sistema noinertsial sanoq sistemasini hosil qiladi. Bu sistemada joylashgan jismlarga markazdan qochma inertsiya kuchlari ta’sir qiladi. Bunday kuchlar ta’sirida aylanayotgan diskdagi mayatnik muvozanat holatidan ma’lum burchakka og’adi.

Agar jism noinertsial sanoq sistemasiga nisbatan harakatlanayotgan bo’lsa unga qo’shimcha inertsion tabiatga ega bo’lgan Koriolis kuchi ta’sir qiladi.

Inertsiya markazidan o’tgan o’qqa nisbatan aylanma harakat qila oladigan disk ustida m massali sharcha v tezlik bilan OA radius bo’ylab A nuqtaga tomon harakat qilsin. Diskni o’zgarmas burchak tezlik bilan harakatga keltirsak jism OA radius buylab emas, balki OB traektoriya buylab harakatlana boshlaydi. Chunki aylanayotgan diskning har bir nuqtasi bilan bog’liq sanoq sistemasi inertsial sistema bo’lib, bu nuqtalarning chiziqli tezliklari miqdor va yo’nalish jihatdan o’zgarib boradi. Bu o’zgarish nuqtalarning tezlanish bilan harakat qilayotganini bildiradi.

Inertsiya markazidan o’tgan o’qqa nisbatan aylanma harakat qila oladigan disk ustida m massali sharcha v tezlik bilan OA radius bo’ylab A nuqtaga tomon harakat qilsin. Diskni o’zgarmas burchak tezlik bilan harakatga keltirsak jism OA radius buylab emas, balki OB traektoriya buylab harakatlana boshlaydi. Chunki aylanayotgan diskning har bir nuqtasi bilan bog’liq sanoq sistemasi inertsial sistema bo’lib, bu nuqtalarning chiziqli tezliklari miqdor va yo’nalish jihatdan o’zgarib boradi. Bu o’zgarish nuqtalarning tezlanish bilan harakat qilayotganini bildiradi.

Bunda harakalanayotgan K' sistemada sharchaning tezlanishi umumiy holda

a' = a - ao + an + ak (1)

bo’ladi.

a' - K' sistemaga nisbatan sharchani tezlanishi,

an - normal tezlanish,

ao - ilgarilanma siljishdagi tezlanish,

ak = 2 v ω Koriolis tezlanishi deyiladi.

Uni yuzaga kelish sababi:

diskni aylanishi natijasida jism OB egriroq chiziq bo’yicha siljiydi va uni diskga nisbatan tezligi v o’z yo’nalishini o’zgartadi. Bunda go’yo jismga v tezlikka tik bo’lgan Fk Koriolis kuchi ta’sir qilayotgandek bo’ladi.

Sharchaga ta’sir etuvchi kuchlar

m a' = m a - m ao + m ω2 r + 2mvω bo’ladi.

Bu noinertsial sanoq sistemasidagi dinamikani asosiy tenglamasidir.

Yoki ma' = F + Fin + Fmki + Fkor (2)

bu yerda

Fin = - mao' - noinertsial sanoq sistemasini ilgarilanma harakatiga asoslangan inertsiya kuchi;

Fmki = mω2r - markazdan kuchirma inertsiya kuchi,

Fkor = 2 mvω

yoki

Fkor = 2 m [v • ω ] (3)

Koriolis kuchidir.

Bu kuch juda kichik, ammo uzoq davom etib tursa sezilarli bo’ladi.

Bu kuch juda kichik, ammo uzoq davom etib tursa sezilarli bo’ladi.

Masalan, shimoliy yarim shardagi daryolarni o’ng sohillari yuviladi. Temir yullarni o’ng tomonlari yeyiladi, shimolga qarab otilgan snaryad shimoliy yarim sharda sharqqa, janubga otilgani esa g’arbga og’adi, yo’qoridan erkin tushayotgan jism sharqqa og’adi. Fuko mayatnigini tebranish tekisligi aylanadi.