Ilmiy tadqiqot ishlari to‘g‘risidagi hisobotlarni rasmiylashtirish Ilmiy tadqiqot ishlari (ITI) to‘g‘risidagi hisobotlarni rasmiylashtirish
umumiy talablari, shakli va qoidalari umumqabul qilingan mezonlarda
belgilangan.
150
ITI hisobotlariga quyidagi talablar qo‘yiladi:
– tuzilishning aniqligi;
– materiallarni bayon qilishning mantiqiy ketma-ketligi;
– dalillashning ishonchliligi;
– ifodalashning qisqa va aniqligi;
– ish natijalari bayonining aniqligi;
– xulosalarning isbotlanishi va tavsiyalarning asosliligi.
Hisobotlarni rasmiylashtirish umumiy talablari va qoidalari «ilmiy
tadqiqot ishlari to‘g‘risidagi hisobot» bo‘yicha Davlat standarti 7.32-91 da
berilgan.
ITI haqidagi hisobot quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
– bosh varaq;
– bajaruvchilar ro‘yxati;
– referat;
– mundarija (sarlavha);
– qisqartmalar, belgilar va maxsus terminlar ro‘yxati, zarur holda ularga
tushuntirish beriladi;
– asosiy qism;
– adabiyotlar ro‘yxati;
– ilova.
Referat o‘tkazilgan ITI asosiy mazmunini ifodalash kerak, unda
hisobotning hajmi, tasvirlar miqdori va tavsifi, jadvallar miqdori, hisobot
yozilgan til, asosiy so‘zlar ro‘xati va referat matni haqidagi ma’lumot
bo‘lishi lozim.
Referat matni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
– bajarilgan ish mohiyatni va tadqiqot usulini ifodalovchi asosiy qism;
– referat asosiy qismi mazmunini ochib beruvchi aniq ma’lumotlar;
– olingan natijalarning o‘ziga xosligi, samaradorligi, qo‘llanilishi mumkin
bo‘lgan sohalarga taalluqli qisqacha xulosalar.
Referatning eng maqbul hajmi 1100–1200 bosma belgi.
Hisobotning asosiy qismi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
– kirish;
– analitik sharh (masalaning qo‘yilishi);
– ishning tanlangan yo‘nalishini asoslash;
– bajarilgan ish metodikasi, mazmuni va natijalarini ifodalovchi hisobot
bo‘limlari;
– xulosa (xulosa va takliflar).
Kirish ish bag‘ishlangan ilmiy-texnikaviy muammo (masala)ning
zamonaviy ahvolini, shuningdek, ishni maqsadini qisqacha tavsiflash kerak.
Kirish qismida tavsiflanayotgan ishdagi yangilik va dolzarblik nimadan
iboratligini bayon etish va uni o‘tkazish zarurligini asoslash zarur.
151
Analitik sharhda tadqiqotni metodikasi va hal etish vositalari bo‘yicha
adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar, ITI oldida turgan masalani yangicha
hal etish yo‘llari bayon qilinishi lozim. Ishning tanlangan yo‘lini asoslash
boshqa mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarga taqqoslash bo‘yicha afzalliklariga
asoslanadi. ITI tanlangan yo‘nalishi va ishchi gipoteza ITI o‘tkazish aniq
shartlarini hisobga olgan holda analitik sharhda mavjud bo‘lgan tavsiyalarga
asoslanishi kerak. ITI-ning tanlangan yo‘lini asoslash ishning maqsadga
muvofiqligi (yoki zarurligi)ni asoslash bilan almashtirmasligi kerak. ITI
tanlangan yo‘nalishi tegishli topshiriqlar bilan asoslanmasligi lozim.
Bajarilgan ish metodikasi, mazmuni va natijalarni ifodalovchi hisobotning
qismlari barcha oraliq va yakuniy natijalar, shu jumladan salbiylari bilan
birgalikda to‘la va tadrijiy tarzda bayon etilishi kerak.
Tadqiqot metodikasi tadqiqot o‘tkazish metodologiyasini tanlashni
asoslanishini, bunda foydalanilayotgan yoxud ishlab chiqilayotgan texnikaviy
vositalar, matematik yoxud tadqiqot natijalarini ishlab chiqishning boshqa
metodini asoslangan informatsiyaning tegishli manbayiga havola qilingan
holda o‘z ichiga olishi kerak.
Mazmun va bajarilgan ish natijalari qismida quyidagilar ko‘rsatilishi
lozim: maqsad, muayyan eksperimentlar programmasining, ular mohiyatining
tavsifi; olingan ma’lumotlar aniqligi va ishonchligi baholanishi hamda
nazariy ma’lumotlar bilan taqqoslanishi. Bunday taqqoslash bo‘lmaganda
u hol asoslanishi kerak. Olingan natijalar ta’kidlanishi va ularni qo‘llanilish
imkoniyati tavsiflanishi zarur.
Ilovada asosiy matnga qo‘shilganda ko‘p joyni egallaydigan qo‘shimcha
materiallar beriladi. Quyidagilar ana shunday materiallar hisoblanadi:
– oraliq matematik qistirmalar va hisob-kitoblar;
– yordamchi raqamli ma’lumotlar jadvali;
– sinov bayoni va hujjatlari;
– eksperiment o‘tkazishda qo‘llanilgan apparatlar va priborlar tavsifi,
o‘lchashlar va sinashlar;
– joriy texnikaviy yechimlar yo‘riqnomasi, metodikasi, tavsifi, qo‘-
shimcha tarzdagi tasvirlar va sh.k.
Matn qismi, tasvirlar, jadval va formulalar ilmiy tadqiqot ishi haqidagi
hisobotni rasmiylashtirish qoidalariga bo‘lgan me’yoriy talablarga muvofiq
rasmiylashtiriladi.
Hisobotda beriladigan tasvirlar miqdori mazmuniga ko‘ra belgilanadi
va bayon etilayotgan material ravshan va aniq bo‘lishi uchun yetarli
miqdorda berilishi lozim. Tasvirlar shunday tayyorlanishi kerakki, qismlari
va yozuvlar sifatli reproduksiya yoki kompyuterda aks ettirish imkonini
ta’minlaydigan bo‘lishi lozim. Mikrofilmi tayyorlanishi zarur bo‘lgan
hisobotlar uchun shtrixli tasvirlar va fotosuratlarni asl nusxasi qo‘shimcha
qilinishi kerak. Nusxa va rangli rasmlar qo‘shilmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
A. Radjabov ILMIY TADQIQOT ASOSLARI. N.A.Shermuhammedova. Ilmiy tadqiqot medodologiyasi.
