Referat termiz-2022 Mavzu: Oila tarbiyasining mazmuni va mohiyati,oila turlari Reja: Oila tabiyasi haqida umumiy tushuncha

3.Oilaning turlari va toifalari.
Oilaning ijtimoiy nufuzi, obrosi otaning, erning, ogilning iqtisodiy maqomidan kelib chiqadi, ayolniki esa farzandlar soni bilan belgilanib, uning professional maqomi kop hollarda oilaning, turmush ortogining ijtimoiy maqomiga salbiy tasir korsatadi, farxzandlar koz ongida otaning avtoriterti pastlaganday boladi, ayrim holatlarda erning oila taminotaidagi ulushi tushib ketishi ham ayolning oila moddiy taminotiga bevosita aralashishiga sabab boladi.
Monogam oila bola manfaatiga yonalgan oila (detotsentrik) XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida paydo bolgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi. Bunday holatlarda gap koproq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada umuman bola borligining qadrlanishi togrisida boradi. Ota-onalar bunday sharoitda koproq bolaning kelajakda kim bolishi, u egallashi lozim bolgan martabalar, uning istiqboli xususida qayguradigan, shu bois ham oila budjetining asosiy qismi uni taminlash, unga zarur talim va tarbiyani berish, gamxorlik qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bogliq ehtiyojlarning osib borishi oqibatida mamlakatda ham bolalar taminoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, oyinchoqlar, bolalarning madaniy-marifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat korxonalari kopayadi, rivojlanadi. Bolalar va yoshlarning turli marifiy ochoqlarining kengayishi, yangi texnika va texnologiyalarning asosan bolalar manfaatiga bevosita boglanishi, yoshlarning kasb talimini takomillashtirish ishlari, ular oqishi va bilim olishi muddatlarining uzaytirilishi ularning mehnat sohasiga kechroq kirib borishiga olib keladi. YAni, ilgarigiga nisbatan bolalar kechroq mustaqil hayotga kirishadi. Buning oqibatida nikoh yoshi ham tobora kattalashib boradi. Kattalar tomonidan bolaga etiborning, shu bilan bir qatorda tashvishlarning ortishi, oz navbatida bolalarning tugilish soni kamayishiga olib keladi. Bolalar erka bolib, ular erkinligi ortib boradi, ota-onaning butun diqqat-etibori ularga qaratiladi. Bu toifa oiladagi bola manfaati shu qadarki, bazan ona faqat bolani oylash, unga etibor qilishni afzal bilganidan, eridan ham voz kechishi holatlari ham kuzatiladi.
Bola manfaatiga yonalgan oilaning ham turli korinishlari bolib, ulardan biri avtoritar tipdir. Bunda bola soni bittami yoki ikkitami ota-onaning cheksiz gamxorligi, ular obrosi bilan parallel tashkil etiladi. Masalan, kopgina amaldorlarning oilasi shunday. Ota-ona bola nazarida eng nufuzli, aqli har narsaga etadigan, shuning uchun bola ham xuddi otasi yoki onasiday bolib etishish motivatsiyasi kuchli boladi.
Ambivalent detotsentrik oiladagi bola koproq ota-onaning hissiy-emotsional gamxorligi tasirida boladi. Masalan, bu agar qiz bolsa, u faqat otasi yoki onasi, yoki ikkisining doimiy erkalashlari ogushida katta bolib, oxir-oqibat shunday holatga konikib ketadi. Oilaviy munosabat faqat shunday bolsa kerak, degan fikr bazan ozi mustaqil oila qurganda, uning yangi xonadonga konikishiga jiddiy xalaqit beradi.
Kvaziavtonom detotsentrik oilada bola huquqlari kattalarniki bilan deyarli tenglashtiriladi, ularga kattalar bilan bir qatorda oilaviy yumushlarni bajarish erki, oz holicha qarorlar qabul qilish huquqlari berilgan boladi. Buning albatta, ham ijobiy, ham salbiy jihatlari bor.
Er-xotin oilasi XX asrning 60-chi yillarida paydo bolib, u ham ayollar, ham bolalar emansipatsiya jarayonlarining oqibati sifatida qaraladi. Bunday oiladagi ozaro munosabatlar asosan erkak va xotin ortasidagi muomalaga, uning qanchalik samimiy, iliqligiga bogliq boladi. Ayolga oz xohish-irodasini mumkin qadar namoyon etish, unga malum manoda mustaqil erishish imkoniyati yaratiladi. U kop holatlarda turmush ortogiga suyukli, erka va zarur yor rolini oynaydi. Golod er-xotinning bir-birlariga yaqin bolishlarining 4 xil jihatini farqlaydi: simpatiya (yoqtirish), samimiyat, minnatdorlik va erotik jihatdan bogliqlik. Monogam bolmagan oila toifasi chin manoda nikoh munosabatlariga tayanmaydi. Bundan oilaning uch xil korinishi mavjud:
Ajrimlar tufayli paydo bolgan notoliq oila XX asrning oxirlarida kopayib ketgan notoliq oila turi. Golodning malumotlariga kora, Rossiyadagi oilalar ajrimi shu qadar kopaydiki, har 100 ta nikohga 51 ta oila ajrimi togri keldi. Bunga sabablardan biri ota-onalik rollarining bajarilmasligi, otaning bola tarbiyasidan sovuqqonlik bilan chetlashishidir, chunki kopgina otalar ajralishgandan song malum muddat otgach, farzandlari bilan umuman yuz kormas bolib ketishadi. Afsuski, Ozbekistonda oila va nikoh nechogli qadrlanmasin, oilaviy ajrimlar ham qayd etiladi. Statistik malumotlarga kora, oxirgi yillarda yiliga ortacha 14,5 mingdan 15 mingacha oila ajrimlari qayd etiladi, ajrimlarning sudlar orqali rasmiylashtiriladigan turlari FXDyo orqali rasmiylashtiriladiganidan koproqdir. Ajrim bolgan oialalrning 70 foizi yosh oilalar bolib, ularda ortacha 2,5 ta bola chala etim bolib qoladi. Bu kabi notoliq oilalarda oziga yarasha ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo boldaiki, shu bois ham davlatimizning oila siyosatining mazmuni notoliq oilalar sonini kamaytirishga qaratilgandir. Bunda masalaning moddiy tomonidan ham uning manaviy-ahloqiy tomonlari bizni koproq tashvishga soladi.
Beva bolib qolish, yoki turmush ortogining vafoti munosabati bilan notoliq bolgan oila ham koproq onaning farzandi bilan yolgiz qolishidir. Bunday oilalardagi manaviy muhit ajrim tufayli paydo bolgan notoliq oilanikidan farq qiladi. Ozbek onalari bunday holatlarda otasining ruhi hurmatidan farzandlarida yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashga intiladi. Bunday oziga xoslik qator tadqiqotlarda alohida qayd etilgan (G. YAdgarova, 2003).
Nikohdan tashqari oila 90-chi yillarda kopaygan oila turi, unda asosan yolgiz qolgan ayol-ona oilani tebratadi. Bunday oilalar osha davrda Rossiyada 20-21 foizni, Buyuk Britaniyada va Frantsiyada 32-35 foizni tashkil etgan bolib, koproq yoshgina bola turib ona bolganlar (15-19 yoshlilar) yoki aksincha, reproduktiv yoshdan otib qolganlar 40-44 yoshlilar tashkil etadi. Bu orinda ikkala holatda xotin-qizlarning nikohga kirmasdan tugish motivlari turlicha boladi.
Rossiyada ota-onalardan bittasigina bolgan oilalarda 1989 yilda 4,5 mln. bola yashagan bolsa, bu korsatgich 1994 yilda 5 millonga etdi (A.G.Volkov, E.L.Soroko, 1999). Ozbekiston sharoitida bu kabi holatlar favqulotda holatlar sifatida qaraladi, chunki ayrim udumlar va milliy qadriyatlarimiz farzandning nikohdan tashqari paydo bolishini qoralaydi, SHunday bolsa-da, turli sabablar va otagonalarning vaziyatlar qurboni bolishi natijasida mamlkataimizda otalikni belgilash holatlari ortib bormoqdaki, unda ham kopincha rasman oila nikohsiz oiladay tasavvur etiladi. SHariy nikoh oqilgani bilan rasmiy ravishda nikohning oz vaqtida qayd etilmasligi mentalitetimizga zid bolgan shu toifa oilaalrning rasmiylashtirilib qolishiga sabab bolmoqda.
Alternativ oila turlari kam uchraydigan oila turlari bolib, ular ayrim jihatlari bilan boshqalardan farqlanib turadi va oz navbatida toifalarga bolinadi. Masalan, ulardan biri fuqarolik nikohi deb atalib, unda erkak va ayol oz ixtiyorlari bilan rasmiy nikohni qayd emay, yashayveradi. Bazan bunday qarorga ular kutilmagan homiladorlik paydo bolganda ham kelishlari mumkin. Bunday nikoh bizning sharoitimizga, musulmonchilikka sira ham togri kelmaydi. Alternativ nkiohlar koproq garb mamlakatlariga xosdir. Lekin Golodning takidlashicha, hozirda Rossiyada mavjud oilalarning 7% shunday nikoh asosida tashkil topgan. Oilaning muqaddasligini tinimsiz targib etishimiz azaliy qadriyatlarni ardoqlab kelayotgan yurtimizda bunday salbiy holatlarning bolmasligiga xizmat qiladi.Alternativ nikohning yana bir ko’rinishi qayta nikohlardir. Odatda bunday nikoh turi beva yoki tul qolgan shaxslarda uchraydi. Aslida ham birinchi qayta nikohlar XVI asrda Angliyada qayd etila boshlagan. Hozirda esa bunday nikohlar odatda beva qolganlar yoki ajrashib ketganlar o’rtasida qayd etilishi mumkin.
Xulosa
Farzandlaringizga bir ko‘z bilan karangiz, kattasini katta, kichigini kichik deb, shunga yarasha ish tutsangiz, kichiklarning kattalari bilan maslaxatlashib ish tutishlariga, kattalarining kichiklarini izzat kilishga, ularni ximoya kilishga odatlantirsangiz, ularni yaxshi ishlarini ma’kullab, ragbatlantirib borsangiz, yomon ishlarini o‘z vaktida kaytarib, bu ishning nima uchun yomonligini yotigi bilan tushuntirib borsangiz, farzandlaringizning kamoli, o‘zingizning kelajakdagi roxat-farogatingiz uchun juda muxim va katta tarbiyaviy ishni amalga oshirgan bo‘lasiz. Ulardagi mexr-okibatni, obro‘larini ko‘rib, o‘z xayotingizdan mamnun bo‘lasiz, farzandlaringiz tarbiyasi borasidagi chekkan zaxmatlaringiz, mashakkatlaringiz unutiladi.

ADABIYOTLAR

1. Tursunov I.,Nishonaliyev U. Pedagogika kursi.T.1996.
2. Munavvarov A.K. Pedagogika. ”O‘kituvchi”. 1996.
3. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. T. 1997.
4. Pedagogika. O‘kuv ko‘llanma. T. 1996.
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz