Referat tema : Túbir hám qosımta Tapsırdı : D. Keńesbaev Qabılladı : O. Ismayilov Nókis-2021 Joba

Dawıssızlar singarmonizmi
Dawıssızlar únlesligi degende buwın quramındaǵı dawıslı hám dawıssız seslerdiń ortasındaǵı, túbir menen qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı irgeles sesler ortasındaǵı únleslik túsiniledi.
Qaraqalpaq tilinde túbir menen qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı irgeles sesler únlesligi ses únlesligi dep ataladı. Bul dawıssızlar únlesliginiń bir kórinisi.
Jumsalıw izbe-izligi boyınsha aldıńǵı sestiń sońǵı seske yamasa sońǵı sestiń aldıńǵı seske tásir etip óz-ara únlesip keliwine baylanıslı túbir hám qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı qońsılas sesler únlesligi eki túrli boladı ilgerili tásir hám keyinli tásir.
Ilgerili tásir. Bir sózdiń qurılısındaǵı yamasa sóz dizbeginiń shegarasındaǵı qońsılas seslerdiń aldıńǵısınıń sońǵısın aytılıwı jaǵınan ózine usatıwı yamasa dál ózindey seske aylandırıwı ilgerili tásir dep ataladı. Mısalı, terektiń, almanıń, ashsa hám t.b. Bul únleslik boyınsha sózdiń aqırı únsiz dawıssızǵa tamamlansa, oǵan qosılatuǵın qosımta únsizden baslanadı. Al sózdiń aqırı dawıslı, únli yamasa sonor seslerdiń birine tamamlansa, onda oǵan únliden yamasa sonor dawıssızdan baslanatuǵın qosımta qosıladı. İlgerili tásirge seplik, betlik jalǵawları mısal boladı attıń, ananıń, gúldiń, baraman, turıppan, adambız hám t.b.
Qaraqalpaq tilindegi kóplegen sóz jasawshı qosımtalar da ilgerili tásir menen únlesedi. Máselen, -ǵısh//-gish, -qısh//-kish, -pa//pe, -qı//-ki, -ǵı//-gi, -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe qosımtaları túbir sózdiń aqırǵı sesine baylanıslı jalǵanadı alma, tartpa, jarma, qısqı, gúzgi, bilgish, jırtqısh, juwırǵısh hám t.b. İlgerili tásir sóz dizbeklerinde de kórinedi. Biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı. Máselen, alaǵashar (ala qashar), aqpaǵulaq (aqpa qulaq), tezgúnde ( tez kúnde) hám t.b.
Keyinli tásir. Túbir menen qosımtanıń shegarasındaǵı irgeles seslerdiń keyingisi aldıńǵısın aytılıwı jaǵınan ózine usatıwı yamasa dál ózindey seske aylandırıwı keyinli tásir dep ataladı. Máselen, kitabı, taraǵı, basshı (bashshı) hám t.b. Bul únleslik boyınsha aqırı únsiz dawıssız seske tamamlanǵan sózge dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda, únsiz dawıssız seske sáykes únli dawıssız seske aylanadı. Mısalı, mektep- mektebi, qap-qabı, taraq-taraǵı, pıshaq-pıshaǵı, balıq-balıǵı hám t.b.
Keyinli tásirge baylanıslı ayırım sesler tolıq únleslikke ushıraydı, biraq olar jazıwda esapqa alınbaydı. Máselen, basshı-bashshı, qosshı-qoshshı hám t.b. Sóz dizbeklerinde de keyinli tásir ushırasadı aq at, kóp waqıt, kóp adam sóz dizbekleri janlı sóylew tilinde keyinli tásirge ushırap aǵ at, kób waqıt, kób adam bolıp aytıladı.