Referat tema : Jinayat protsessiniń principleri túsinigi hám mánisi Tapsırdı : J. Matyakupov Qabılladı : B. Qlisheva

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI YURIDIKA FAKULTETI
YURISPRUDENCIYA BAǴDARI
Sırtqı tálim
3-kurs studenti Matyakupov Jasulan
“ Jináyat protsessuallıq huquq ” páninen

REFERAT
Tema : Jinayat protsessiniń principleri túsinigi hám mánisi

Tapsırdı : J.Matyakupov

Qabılladı : B.Qlisheva

Nókis-2022

Joba :

1. 
   Jınayat protsessiniń mánisi hám wazıypaları
   
2. 
   Jınayat protsessiniń basqıshları
   
3. 
   Jınayat protsessual funktsiyalar
   

1.1 Jınayat protsessiniń mánisi hám wazıypaları
Huqıq buzıwlardıń, atap aytqanda olardıń eń qáwipli túri bolǵan jınayatlardıń bar ekenligi mámleket apparatında huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlardıń islewin talap etedi, olardıń iskerligi bolsa tek ayıplı shaxslardı jınayatlı juwapkerlikke tartıwı ǵana emes, bálki huqıqtı qollaw ámeliyatınıń ózinde nızamlılıqtıń zárúr kepilliklerin támiyinlewden de ibarat bolǵan halda qatań belgilengen tártipte ámelge asırılıwı kerek.
Jınayat protsessi mámlekettiń huqıqtı qollaw boyınsha iskerliginiń túri esaplanıp, bunday iskerlikke ol yamasa bul jınayat ámelge asırılǵanlıǵı tuwrısında maǵlıwmatlar bolǵanda ǵana zárúrlik júzege keledi. Hár bir jınayat jámiyet máplerine zálel jetkeredi.
Usınıń sebepinen jınayatlardı anıqlaw, olardıń payda etiliw jaǵdayların tergew qılıw, ayıplı shaxslardı tabıw hám jazalaw mámlekettiń wazıypalarına kiredi. Jınayat jumıslarınıń kópshilik kóbisi bólek adamlardıń qálewinen qaramastan qozǵatıladı.
Sonday etip, Jınayat protsessi - mámleket shólkemleriniń, yaǵnıy sorastırıw, tergew, prokuratura hám sud shólkemleriniń iskerligi bolıp tabıladı. Mámleket shólkemleriniń iskerligi jınayat protsessi basqa qatnasıwshılarınıń olarǵa berilgen huqıqlar yamasa solarǵa júkletilgen minnetlemeler sheńberindegi háreketleri menen birge alıp barıladı, biraq áyne jınayat protsessi wazıypaların orınlaw moynına júkletilgen mámleket shólkemleriniń iskerligi belgileytuǵın áhmiyetke iye. Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 121-statyasında sonday dep belgilep qoyılǵan : “Ózbekstan Respublikası aymaǵında ayıpkerlikke qarsı gúres boyınsha operativ qıdırıw, tergew hám basqa arnawlı wazıypalardı ǵárezsiz túrde orınlawshı jeke kooperativ shólkemler, jámiyetlik birlespeleri hám olardıń bólindilerin dúziw hám de olardıń iskerlik kórsetiwi qadaǵan etiledi”.
Mámlekettiń jınayat jumısları maydanınan huqıqtı qollaw iskerliginiń bólek áhmiyetke iye ekenligi, onı ámelge asırıwda mámleket májbúrlewiniń eń keskin formalarınan paydalanıw zárúrligi bul iskerliginiń anıq tártipke salınıwın , ol jaǵdayda qatnasıwshılar huqıqları hám minnetlemeleriniń anıq sheńberin belgilewdi talap etedi. Sonlıqtan, jınayat protsessi - nızamǵa tiykarlanǵan iskerlik bolıp tabıladı.
Nızamlılıqqa qatań ámel etiw, huqıqıy tártipattıń hár qanday buzılıwlarına qarsı gúresiw, onı júzege keltiretuǵın sebepler hám oǵan kómeklesiwshi shárt-shárayatlardıń aldın alıwdıń programmalıq wazıypasına uyqas túrde jınayat protsessual nızam hújjetlerinde jınayat protsessiniń tómendegi arnawlı wazıypaları (JPKnıń 2-m.) qáliplesedi:
a) Jınayatlardı qısqa múddet ishinde, yaǵnıy jınayat jumısı qozǵatilishini joqarı dárejede jaqınlastırıwshı múddetlerde tez hám tolıq ashıw, keyin bolsa húkim shıǵarıw jáne onı jırlaw, jınayat jumısı boyınsha tastıyıqlanıwı kerek bolǵan barlıq jaǵdaylardı tolıq anıqlaw ;
B) Ayıpkerlerdi - rasında jınayat júz etken shaxslardı áshkaralaw ;
v) Jınayat júz etken hár bir shaxsqa ádalatlı jaza beriliwi hám de aybı bolmaǵan hár bir shaxs jınayatlı juwapkerlikke tartılmaytuǵınlıǵı hám húkim etilmewi ushın nızamdı tuwrı qollanıwdı támiyinlew. Nızam (jınayat nızamı, jınayat protsessual nızam hám basqalar ) tuwrı qollanılǵan jaǵdayda ǵana eki ajıralmaytuǵın wazıypanı ámelge asırıw : ayıplı bolǵan shaxslarǵa (qılmısına hám de shaxstıń social qáwipi dárejesine muwapıq ) ádalatlı jaza beriw, ayıplı bolmaǵan shaxslardı juwapkerlikke tartıwdan qorǵaw, negizsiz juwapkerlikke tartılǵan hám húkim etilgen shaxslardı aqlaw, tolıq reabilitatsiya qılıw múmkin.
Jınayat jumısların júrgiziwdiń jınayat protsessual nızam hújjetlerinde belgilengen tártibi nızamlılıqtı bekkemlewge, jınayatlardıń aldın alıwǵa, shaxs, mámleket hám jámiettiń máplerin qorǵawǵa kómeklesiwi kerek (JPKtıń 2-m. 2-bólegi).
Usı talaplardıń nızam qasında qoyılǵanı biykarǵa emes. Tek ayıplın ashkara etiw hám jazalaw - ayıplı bolmaǵan shaxstıń juwapkerlikke tartılıwı hám húkim etiliwine jol qoymaw bolıp esaplanadı.
“Protsess” sózi (latınsha procedere - alǵa jılısıw ; processus - háreket, rawajlanıp atırǵan islep shıǵarıw ) hám, atap aytqanda, jınayat protsessi sózi de mazmunan bir-birine jaqın bolsa da, bir neshe mániste isletiledi.
Jumıstıń izbe-iz háreketi, jınayat jumısı boyınsha jumıs júritiliwidıń rawajlanıwı jınayat protsessi dep ataladı.
Jınayat jumıslarınıń sud talqılawı tek ayıplanıwshılarǵa (sotlaniwshilarǵa, húkim qılınǵanlarǵa ) emes, bálki jınayat etken shaxslarǵa salıstırǵanda da mámleket tásiriniń kúshin, jınayat repressiyasınıń (zárúr jaǵdaylarda ) anıqlıǵın tusinip jetetuǵın jámiettiń basqa biyqarar aǵzalarına tárbiyalıq tásir kórsetedi.
Sonday eken, Jınayat jumısların qozǵatıw, tergew qılıw, kórip shıǵıw hám mánisine kóre sheshiwde, sud húkimleri (ajırasıwları, qararları ) dı jırlawda qatnasatuǵın sorastırıw, tergew, prokuratura, sud shólkemleriniń hám de taǵı basqa organlar hám adamlardıń jınayat protsessual huqıqı tárepinen tártiplestiriletuǵın iskerligi, sonıń menen birge jınayatlardı ashıwǵa, ayıpkerlerdi ashkara etiwge hám ádalatlı jazalawǵa, basqa jınayatlardıń aldın alıwǵa, puqaralardı nızamlılıqqa anıq hám sózsiz ámel etiw ruwxında tárbiyalawǵa jóneltirilgen huqıqıy munasábetler sisteması jınayat protsessiniń mazmunın quraydı. Jınayat protsessi mazmunınıń keltirip ótilgen tariypinde jınayat protsessi tómendegiler ekenligi aytıladı :
a) Jınayat protsessi - protsess qatnasıwshılarınıń arnawlı bir jınayat protsessual iskerligi hám de sol iskerlikke tiyisli bolǵan huqıqıy munasábetler sisteması ;
b) Jınayat protsessiniń wazıypaları - jınayatlardı ashıw, ayıpkerlerdi ádalatlı jazalaw, sonıń menen birge basqa jınayatlardıń aldın alıw, puqaralardı nızamlılıqqa ámel etiw ruwxında tárbiyalawdan ibarat ;
v) Jınayat protsessiniń ajıralmaytuǵın ózgesheligin onıń huqıqıy tábiyatı - usı iskerlik hám tiyisli social munasábetlerdiń nızam tárepinen qatań tártipke salınıwı quraydı.
Jınayat protsessinde protsessual háreketlerdiń pútkil sisteması hám hár bir bólek háreket nızamda názerde tutılǵan protsessual tártipte ámelge asıriladı.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında jınayat jumısların júrgiziw tártibi Jınayat protsessual kodeksinde belgilenedi.
Jınayat protsessual kodeksinde belgilengen jınayat jumısların júrgiziw tártibi barlıq sud, prokuratura, tergew, sorastırıw, advokatura shólkemleri, sonıń menen birge puqaralar ushın birden-bir hám májburiy bolıp (JPKnıń 1-m.), ol jumıs júritiliwdıń nızamlılıǵın, jumists qatnasatuǵın adamlardıń huqıqları, mápleri hám erkinliklerin támiyinleydi, qabıl etiletuǵın qararlardıń tıyanaqlı hám ádalatlı bolıwı kepilliklerin jaratadı.
Nızamda anıq hám bándpa-bánt kórsetilgen shárt-shárayatlar, jınayat protsessual háreketlerdi izbe-izlik menen rásmiylestiriw, tiyisli huqıqıy munasábetlerdiń payda bolıwı, ózgeriwi yamasa tamamlanılıwı jınayat protsessual forma dep ataladı. Mısal ushın, jınayat jumısın qozǵawtıw shárti - onıń ushın sebep hám tiykarlar bar ekenligi; shaxstı jumista ayıplı retinde qatnasıw ushın tartıw shárti - onıń ushın jetkilikli dáliller bar ekenligi; ayıplaw hukmi sheshimin shıǵarıw shárti - sudta jumıstı kóriwde sotlaniwshiniń aybı sózsiz tastıyıqlanǵanı esaplanadı hám taǵı basqa.
Anıqlaǵanımızday, nızam jınayat protsessual háreketleriniń (tiyisli huqıqıy munasábetlerdiń) tek shártlerin emes, bálki izbe-izligin de tártipke saladı. Mısalı, dáslepki tergew tek qozǵatılǵan jumıs boyınsha ;
- sud talqılawı - tek jınayat jumısı sud talqılawına tayınlanǵanınan keyin ámelge asırılıwı múmkin;
- hukmniń kúshke kiriwi - eger onıń ústinen shaǵım berilmegen (protest keltirilmegen) bolsa, onıń ústinen apellyatsiya tártibinde shaǵım beriliwi (protest keltiriw) múddeti tawsılǵanınan keyin ǵana yamasa eger onıń ústinen shaǵım berilgen yaki protest keltirilgen bolsa, joqarı turıwshı sud tárepinen onı óz kúshinde qaldırılǵanınan keyin hám taǵı basqa.
Jınayat protsessual nızamı arnawlı bir protsessual háreketlerdi rásmiylestiretuǵın tiyisli hújjetlerdi názerde tutadı : sorastırıw hám dáslepki tergew basqıshında - qararlar hám protokol, sud talqılawı basqıshında - ajırasıwlar, húkimler hám basqalar.
Protsessual formaǵa sózsiz ámel qılıw talabına ápiwayı keńsepazlıq retinde qaraw múmkin emes. Protsessual forma - jınayat protsessual hújjetler nızamlılıǵı hám tıyanaqlılıǵınıń, sud repressiyasi anıqlıǵınıń, jınayat protsessiniń social -tárbiyalıq áhmiyeti joqarı dárejede támiyinleniwiniń, jınayat jumıslarınıń sud talqılawında shaxstıń huqıqları hám nızamlı mápleri tolıqlıǵınsha qáwipsizlik etiliwiniń zárúrli kepilligi bolıp tabıladı. Joqarıda aytılǵanlardan kelip shıǵıp, jınayat protsessi - sorastırıw shólkemleri, tergewshi, prokuror hám suddıń jınayat jumısların nızamda belgilengen formada qozǵatıw, tergew qılıw hám sheshiw, sonıń menen birge sud qararların jırlawǵa tiyisli shaqırıwlar boyınsha nızamǵa tiykarlanǵan iskerligi bolıp, ol jınayattı júz etken hár bir shaxsqa ádalatlı jaza beriw hám ayıplı bolmaǵan hesh bir shaxs juwapkerlikke tartılmaytuǵınlıǵı hám de húkim etilmewi ushın jınayattı tez hám tolıq ashıw, ayıpkerlerdi ashkara etiw hám de nızamnıń tuwrı qollanıwın támiyinlew maqsetinde, sonıń menen birge nızamlılıqtı bekkemlew, jınayatlardıń aldın alıw, shaxs, mámleket hám jámiettiń máplerin qorǵaw maqsetinde ámelge asıriladı.
Jınayat protsessual iskerligi ádil sudlawshı ámelge asırıw menen tıǵız baylanıslı, biraq “jınayat protsessi” hám “ádil sudlaw” túsinikleri birdey mániske iye emes.
Sud talqılawınıń nızam menen belgilengen tártibi ádil sudlawdıń zárúr sapası bolıp, ol óz kólemine kóre ádil sudlaw sheńberinen tısqarına shıǵadı. Sud jınayat jumısın tolıq, hár tárepleme hám qalıs kórip shıǵıwı hám de sheshiwi ushın onı qozǵatıw hám qıyqımlıq menen tergew etiwi kerek. Sud tárepinen shıǵarılǵan húkim (ajırasıw, qarar ) tekseriliwi (onıń nızamlılıq hám tiykarlanǵanlıq talaplarına muwapıqlıǵı kózqarasınan ) hám atqarıw etiliwi kerek.
Eger ádil sudlaw - Suddıń tek jınayatlar tuwrısındaǵı islerdi kórip shıǵıw hám sheshiw boyınsha iskerligi, sonıń menen birge bul iskerlik salasında quram tabatuǵın huqıqıy munasábetlerdiń sisteması bolsa, sud talqılawınıń nızamda belgilengen tártibi jınayat jumıslarınıń tek sudta kórip shıǵilıwı hám hal etiliwin emes, bálki olardan aldın bolǵanın (olardıń qozǵatılıwı, tergew etiliwi, jınayat jumısın sud talqılawına belgilewdi) da, olardan keyin bolatuǵının (nızamlı kúshke kirmegen sud hújjetleri - húkimler, ajırasıwlar, qararlardıń nızamlılıǵı, tiykarlanǵanlıǵı hám ádalatlılıǵın tekseriw, olardıń atqarılie islerdiń qadaǵalaw tártibinde, sonday-aq tazadan ashılǵan jaǵdaylar boyınsha qayta kórip shıǵilıwın ) da óz ishine aladı.
Soǵan qaramastan, sud iskerliginiń áhmiyeti sonshalıq úlkenki, áyne sud iskerligi menen baylanıslı bolǵan “jınayat jumısların sudta kóriw” termini tek ilimiy izertlewlerde emes, bálki nızam hújjetlerinde de pútkil jınayat protsessine teńlestiriledi.
Bunda ayıpkerlik máselesin sheshiw hám jazanı qóllaw suddıń jeke ózi kepillikine kiredi. Jınayat júz etkenlikte ayblanıp atrǵan hár bir shaxstıń jumısı nızamlı tártipte, sudta áshkara kórip shıǵılıp, aybı anıqlanman degenshe ol ayıplı esaplanbaydı. Sudta ayblanıp atrǵan shaxsqa ózin qorǵaw ushın barlıq sharayatlar támiyinlep beriledi (Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, 26 -element ).