|
-2-
2. Texnik taraqqiyotning ta’siri
Marksning fikriga ko'ra, odatdagi ishchi ma'lum vaqt ichida ishlab chiqaradigan haqiqiy mahsulot miqdori (ya'ni foydalanish qiymati) bu mehnat unumdorligi. Kapitalizm sharoitida u o'sishga intildi. Bu korxona miqyosining oshishi, ishchi kuchining ixtisoslashuvi va texnikaning joriy etilishi bilan bog'liq. Buning bevosita natijasi shundaki, berilgan buyumning qiymati pasayishga intiladi, chunki uni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ish vaqti kamroq bo'ladi.
Muayyan vaqt ichida mehnat ko'proq buyumlarni ishlab chiqaradi, ammo har bir birlik kamroq qiymatga ega; bir vaqtning o'zida yaratilgan umumiy qiymat bir xil bo'lib qoladi. Bu shuni anglatadiki, yashash vositalari arzonlashadi; shuning uchun ish kuchi yoki zarur ish vaqtining qiymati kamroq bo'ladi. Agar ish kunining davomiyligi bir xil bo'lib qolsa, bu ortiqcha ish vaqti va ortiqcha qiymat stavkasining ko'payishiga olib keladi.
Texnologik taraqqiyot biznesni boshlash uchun zarur bo'lgan kapital miqdorini oshirishga intiladi va bu ishlab chiqarish vositalariga (doimiy kapitalga) sarflanadigan kapitalning ustuvorligi (o'zgaruvchan kapital) ga olib keladi. Marks ushbu ikki turdagi kapitalning nisbatlarini kapital tarkibi deb atagan.
Marks ishlatgan dialektika, u o'z asaridan moslashtirgan usul Jorj Vilgelm Fridrix Hegel. Dialektika munosabatlar va
-3-
-o'zgarishlarga e'tiborni qaratadi va olamni har birining mohiyati barqaror o'zgarmas xususiyatlarga ega bo'lgan alohida ob'ektlardan tashkil topgan holda ko'rishdan qochishga harakat qiladi. Dialektikaning tarkibiy qismlaridan biri mavhumlik; organik bir butun sifatida yaratilgan ma'lumotlarning yoki tizimning farqlanmagan massasidan, o'ylash yoki murojaat qilish uchun qismlarni qisqacha bayon qiladi. Ob'ektlar mavhum bo'lishi mumkin, shuningdek, odatda munosabatlar va o'zgarish jarayonlari. Abstrakt keng yoki tor bo'lishi mumkin, umumiylik yoki o'ziga xos xususiyatlarga e'tibor qaratishi va turli nuqtai nazardan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, sotish xaridor yoki sotuvchi nuqtai nazaridan mavhumlashtirilishi mumkin, va ma'lum bir sotish yoki umuman sotish mavhum bo'lishi mumkin. Yana bir komponent - bu toifalarning dialektik deduksiyasi. Marks Hegelning tushunchasidan foydalanadi toifalar, qaysiki shakllari, iqtisodiyot uchun: tovar shakl, pul shakl, poytaxt shakl va hokazolarni burjua iqtisodchilari tomonidan tashqi ko'rinishda tushunish o'rniga muntazam ravishda xulosa chiqarish kerak. Bu Hegelning Kantning transandantal falsafasini tanqid qilishiga to'g'ri keladi.
Marks hisobga olingan tarix bir necha bosqichlardan o'tgan kabi. Uning davriylashtirilishining tafsilotlari uning asarlari orqali biroz farq qiladi, ammo asosan: Ibtidoiy kommunizm – Qul jamiyatlar - Feodalizm – Kapitalizm – Sotsializm – Kommunizm (kapitalizm hozirgi bosqich, kommunizm esa kelajak). Marks o'zini birinchi navbatda
-4-
kapitalizmni tavsiflash bilan band qildi. Tarixchilar kapitalizmning boshlanishini bir muncha vaqt taxminan 1450 (Sombart) va XVII asrning bir muncha vaqtlari (Xobsbom) oralig'ida joylashtiradilar.
Marks a tovar bozorda sotish uchun ishlab chiqarilgan inson mehnati mahsuli sifatida va ko'plab inson mehnati mahsulotlari tovar hisoblanadi. Marks iqtisodiyot bo'yicha katta ishini boshladi, Poytaxt, tovarlarni muhokama qilish bilan; Birinchi bob "Tovarlar" deb nomlangan.
Tovarning qiymatini ikki xil tarzda tasavvur qilish mumkin, buni Marks foydalanish qiymati va qiymat deb ataydi. Tovarning foydalanish qiymati bu uning qandaydir amaliy maqsadni amalga oshirish uchun foydaliligi; masalan, bir parcha ovqatning foydalanish qiymati uning oziqlanishi va yoqimli ta'mini berishidir; bolg'aning foydalanish qiymati, u tirnoqlarni qo'zg'atishi mumkin.
Boshqa tomondan, qiymat boshqa tovarlarga nisbatan tovar qiymatining o'lchovidir. Bu bilan chambarchas bog'liq ayirboshlash qiymati, tovarlarni bir-biri bilan sotish kerak bo'lgan nisbati, lekin bir xil emas: qiymat mavhumlikning umumiy darajasida; ayirboshlash qiymati uni amalga oshirish yoki shaklidir.
Marksning ta'kidlashicha, agar qiymat barcha tovarlarga xos xususiyat bo'lsa, unda u nimadan kelib chiqqan bo'lsa, uni belgilaydigan narsa barcha tovarlarga umumiy bo'lishi kerak. Marksning fikriga ko'ra, barcha tovarlarga xos
-5-
bo'lgan yagona tegishli narsa - bu inson mehnati: ularning barchasi inson mehnati bilan ishlab chiqarilgan.
Marks tovarning qiymati shunchaki uni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan inson mehnatining miqdori degan xulosaga keldi. Shunday qilib Marks, avvalgi Rikardo va MakKulax singari, qiymatning mehnat nazariyasini qabul qildi; Marksning o'zi nazariyaning mavjudligini hech bo'lmaganda anonim asar sifatida kuzatgan, Umuman pul manfaatlari to'g'risida ba'zi fikrlar, xususan, Publick mablag'lari va hk., 1739 yoki 1740 yillarda Londonda nashr etilgan.
Marks o'z qadriyatlari nazariyasining asosliligiga ba'zi cheklovlarni qo'ydi: u ushlab turishi uchun tovar foydasiz narsa bo'lmasligi kerak; va uning qiymatini aniq bir alohida tovarni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy mehnat miqdori emas, balki o'rtacha energiya va qobiliyatga ega bo'lgan, o'rtacha intensivlik bilan ishlaydigan, kunning amaldagi texnikasidan foydalangan holda ishchi mehnatining miqdori belgilaydi. uni ishlab chiqarish kerak. Qonunning rasmiy bayonoti quyidagicha: tovar qiymati uni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan o'rtacha ijtimoiy zarur ish vaqtiga teng. (Capital, I, I bob - 39-bet, Progress Publishers, Moskva, nashr.)
Marksning ta'kidlashicha, tovarlarning umumiy mavhumlik darajasida qiymati bo'yicha almashinish tendentsiyasi
-6-
mavjud; ya'ni agar qiymati "V" bo'lgan A tovar B tovarga sotilsa, u qiymati "V" ga teng bo'lgan B tovar miqdorini olishga moyil bo'ladi. Shunga qaramay, alohida holatlar ushbu qoidadan farqni keltirib chiqaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
