Referat orinlag`an: Maxsetbaev. S qabillag`an: Dawletmuratov. B no’kis 2020 tema: Metan aliw, gazdi sintezlew usillari

Metan molekulasinin` du`ziliwi.

Metan molekulasinda uglerod atomi sp3-gibridleniw jag’dayinda boladi. Uglerod atomi 4-gibrid orbitasinin’ vodorod atominin’ s-orbitalari menen bir birin qaplawi natiyjesinde metannin’ bir qansha puxta molekulasi payda boladi. Metan molekulasinin’ elektron du’ziliwi.

Metan- ren’siz ha’m iyissiz gaz, hawadan jen’il, suwda kem eriydi. Toying’an uglevodorodlar janip, uglerod (IV) oksid penen suw payda qiladi. Metan ashiq ko’k ot berip janadi.

CH4+202->C02+2H2 O

Hawa menen aralasqanda (yaki kislorod menen) metan partlawshi aralaspa payda qiladi. Sonin’ ushin ol turmistada (trubalar arqali gazdin’ shig’uwi), qa`wipli esaplanadi. Metan shala janatug’in quramin payda qiladi. Sanaatda qurim sol jol menen alinadi. Metan katalozatorlar qatnasiwinda oksidlang’anda metil spirt menen formaldegin alinadi.

Metan qatti qizdirilg’anda usi ten’leme boyinsha bo’leklenedi: CH4->C+2H2

Arnawli konstruksiyali pechlarda metanda araliq tovar – asitilen payda bolmag’ang’a shekem boleklew mumkin: 2CH4+C 2H2 + 3H2

Bunday asitilennin’ o’zine tu’ser bahasi kalsiy karbittan aling’an asitilennin’ o’zine tu’ser bahasinan 2 ma’rte kem boladi.

Metandi suw puwi menen konversiyalaw arqali vodorod alinadi. Metan ushin orin aliw reaksiyalari mas. A’dettegi temperaturada jariqliqta gollogenler-xlor menen brom- metan molekulasinan vodorotti a’ste sig’ip shig’arip, gollogenli hosila delinetug’in elementlerdei payda qiladi.

Alkanlardin’ aliniwi. Metan ta’biyatta ken’ tarqalg’an. Ol ta’biyiy janiwshi gazlardin’ (90-98%), ag’ash, torf, tasko’mirdi qurg’aq aydawda, sonin’ menen birge, neftti kirekin’lawda ajralip shig’atug’in jasalma gazlardin’da tiykarg’i quramliliq bolegi esaplanadi.

Tabiyiy gazlar, a’sirese, neft ka’nlerinen shig’atug’in joldas ga’zler quraminda metannan tisqari etan, propan, butan ha’m pentan boladi. Metan batqaqliqlari tubinen ha’m ka’nlerdegi tasko’mir iri qatlamlarinan ajralip shig’adi, bul jerlerde ol o’simlikler qaldiqlarinan hawasiz jerde aste bo’lekleniw natiyjesinde payda boladi. Sonon’ ushin metan ko’binese batqaqliq gazi yaki ka’n gazi delinedi. Labaratoriya sharayatinda metan natriy asetat penen natriy gidroksid aralaspasi qizdirilg’anda alinadi. Bul usil sanaatda u’lken a’himiyetke iye. Biraq, a’dette, ta’biyiy gazlardi yaki tasko’mirlerdi ko’kislewde ha’m neftti qayta islewde payda bolatug’in gazlardin’ quramindag’i metannan paydalaniladi. Texnikada sintetik benzin( molekulasinda 6-10 uglerod atomi bolatug’in uglevodorodlar aralaspasi), aliw ushin katalizator kobalt birikpeleri qatnasiwinda yaki joqari basimda uglerod(II) oksid penen vodorottan sintez qiliw usili qollaniladi. Alkanlardin` isletiliwi. Metannin` elementlerin bilgen halda onin` isletiliwi haqqinda qiyal qiliw mu`mkin. Onin` isletiliw tarawlari ju`da` tu`rlishe. Issiliq beriw qa`biliyeti u`lkenligi sebepli metan ko`p mug`darda janilg`i sipatinda (turmista ha`m sanaatda) isletiledi. Metannan alinatug`in elementler: vodorod, asetilen, qurim ken` ko`lemde isletiledi. Metannan formaldegid, metil spirt, sonin` menen birge, tu`rli qiyli sintetik tovarlar aliwda baslang`ish shiyki zat sipatinda isletiledi.

Gazdi tazalaw ha`m oni qazip aliw usillari.

Gazdi tazalaw- sanaat ka`rxanalarinan ajralip shig`ip atirg`an gazlardi artiqsha (qatti, suyiq ha`m gaz halinda) aralaspalardan shig`ariw processi. Islep shig`ariw processlerinde payda bolatug`in gazlar quraminda ha`r qiyli qosimsha elementler boliwi ta`biyiy. G.t. na`tiyjesinde qimbat baha tovarlar uslap qalinadi, keyingi qayta islew processine jaman ta`sir qilatug`in yaki apparatlardi jemiretug`in ziyanli elementler ajratiladi, sirtqi hawag`a shig`atug`in patasliqlar kemeytiriledi.

Gazdi tazalawda gazlardag`i qosimsha elementlerdi suyiqliqlarg`a juttiriw (adsorbsiya); elektrostatik ku`shler ta`sirinde yaki awirliq ku`shi ta`sirinde

Sho`ktiriw, suw menen tazalaw, filtrlew usillarinan biri; absorber, absorver ha`m basqa apparatlar isletiledi. Gazdi tazalaw za`rurati. Gazdi tazalaw za`rurati payda boliwinin` eki sebebi bar: ekonomikaliq payda ha`m a`tirapti so`z ma`nisinde qorg`aw. Sonday etip, gazdi shan` menen toltirilg`an aralaspalar en` toliq janiw ushin shig`ariliw sha`rti menen, issiliq ha`m elektr energiyasin islep shig`ariw ushin oshaqli gaz ja`rdeminde paydalaniw mu`mkin. Basqa ta`repten, altingu`girt (IV) oksidi shig`indi gazlardan alinip, ekonomikaliq ta`repten paydali za`wishte altingu`girtke kemeyiwi mu`mkin yaki, misali, bazi ko`mirlerdin` piyaz ku`linen germaniy aliniwi mu`mkin.

Sanaatda ba`nt bolg`an isshilerdi ha`m ken` ja`ma`a`tshilikti ziyanli aralaspalardin` ta`sirinen qorg`aw, sonin` menen birge taza a`tirapti saqlaw gazdi tazalaw za`ru`rligin belgileydi.

Misali, arsenic yaki qorg`aniw kibi za`harli aralaspalri bolg`an tu`tin gazleri isshiler ha`m atiraptag`i xaliq salamatlig`i ushin birqansha ziyan keltiredi. Ftorit birikpeleri yaki altin gugurt dioksidi (V) bolg’an basqa kereksiz gazlar, aniq bir konsentratsiyada insan salamatlig’ina tuwridan tuwri qawip tuwdirmasada, o’simliklerdi joq qiliwi ha’m a’ste aqirliq penen a’tirapimizdag’i du’zilmelerdi joq qiliwi mumkin, bul sanaat qalalarinda jasawdi qiyinlastiradi.

Sanaattag’i gazdi tazalaw za’ru’rligi ayniqsa ekonomikadag’i tikarlari menen belgilenedi: misali, bazi jag’daylarda gazdi qayta islew apparati uliwma ku’shin paseytiredi yaki putkilley rekonstruksiyalawdi talap etedi, basqasi bolsa onshenli ku’shsiz boliwina qaramastan islep shig’ariwdi dawam ettiriwge imkan beredi.

Eger islengen material processtin’ tiykarg’i o’nimi bolsa, misali, pu’stkurtme keptiriw waqtinda qatti bo’leksheler bolsa, kollektordin’ maqbu’l tu’rin tan’law jog’alg’an o’nim bahasi yaki joqari paydali kollektordin’ bahasi ortasindag’i ekonomikliq nisbatqa baylanisli boladi. A’melde gazdi tazalaw za’rurati atmosfera pastaslaniwinin’ aldin aliw ushin qiling’anlig’i sebepli, bul jerde pataslaniwdin’ tabiyati ko’rip shig’iladi.

Gazdi tazalaw. – janilg’i ha’m shiyki zat sipatinda gazdan paydalanuwdi qiyinlastiradi yaki a’trapti pataslaytug’in tarkibiy boleklardi qazip aliw. Usi tarkibiy bo’leklerge H₂S, CO₂SO₂, merkaptanlar, COS, CS₂ ha’m basqada Ja’han standartlari boyinsha N nin’ qurami isletiletug’in tabiyiy gazda Sg’a 5,7/ m 3 ke shekem, uluwmaliq altingugurt 50mg/ m3 ke shekem, CO₂ Atmosfera hawasina shig’arilatug’in gazlarda qawipli aralaspalardin mug’dari 500ppm mug’darg’a qarab olsheminen 3-5% ke shekem.

Gazdi tazalaw procesin assimiliyatsiya ha’m desorbsiyani oz ishine aladi. Gazdi tazalaw ushin assimiliyatsiya qiliw usullari asanliq penen bo’leklenetug’in ximiyaliq birikpeler yaki fizik eritpelerdi payda etip, pataslandiruwshi ta’rkibiy qisimlardi eritushiler ta’repinen sorip aliniwg’a tiykarlang’an. Adsorbsiya usillari napaklik ta’rkibiy bo’leklerin qatti sirt- adsorbentler menen sin’diriwge tiykarlang’an. Desorbtsiya protcesinde sorilg’an ta’rkibiy bo’leklar shig’ariladi ha’m sorbentlerdin’ asssimiliyatsiyA qiliw qabiliyeti tiklenedi. N₂S ha’m CO₂ jutiw proceslerinde bir waqittin’ o’zinde soriladi, olardin’ quraminda gazdin mug’dari 4% ke shekem, ximiyaliq sin’diriwshilar(aminlar, ishqorli metal duzlari ha’m aminokislotalar eritpeleri), quraminda 4-5%den joqari bolg’an fizik eritiwshiler ( suwitilg’an matalon, N-metilpirrolidon, propilrn karbonat, polietilen glikol dimetil efiri, sulfanan ha’m dizopropznolamin aralaspasi, trutilil fosfat), merkaptanlar uglevodorod suyiqliqlari menen pa’st temperaturada alinadi.

Ximiyaliq eritpelerdin paydalilig’i gazlardin tazalaniwi, kemshiliker joqari patasliq tarkibiy boleklerine iye bolg’an joqari islew qarejetleri ha’m olardin’ ayrimlari menen qayta tiklenbeytu’in birikpeler payda boliwi.

Fizik erituwshilerdin’ abzalliqlari: ba’rshe napak ta’rkibiy bo’leklerin bir waqitin’ ozinde aliw, gazlardi ko’p mug’dardag’i har qiyli aralaspalardan tazalawda kem qarejet, kemshilikler: uglevodorod ta’rkibiy bo’leklerinin’ eriwshenligi ha’m arasinda individual ta’rkibiy bo’leklerdi qazip aliwdin’ jeterli emesligi. Gazdi tazalaw, sondayaq, desorptsiya materialin tijorat materialina qayta islewdi ha’m o’z ishine aladi. Gazlardi oz mug’darinda N dan tazalawda S penen tuwridan tuwri konversiya porceslerinen paydalnin’.

H menen jutiluw procesinde S kirslorod tasiwshisi ta’repinen ishqoriy eritpede so’riladi ha’m desorbtsiya procesinde atmosfera kislorodinan elementler altingugurtke shekem oksidlanadi, ayrim waqitta, tazalanatug’in gaz SO menen toying’anda yaki trietilen glikoldin 90-90% suwli eritpesi menen baylaniq qiladi.

Gaz ha’m puw aralaspalardag’i bir yaki bir neshe komponentlerdein’ suyuqliq tan’lap jutiliw procesin absorbtsia deb ataladi. Jutilip atirg’an gaz absortiv, jutiwshi suytuwliq absorbent delinedi.

Absorbtiv menen absorbent o’z ara ta’sirine ko’re absorbtsiya procesi 2 tu’r boladi: fizik absorbtsiya ha’m ximiyaliq absorbsiya(xemosorbtsiya). Fizik abrorbtsiya jutilip atirg’an gaz menen absorbent bir-biri menen ximiyaliq birikpeydi, ximiyaliq birikpe payda qilsa, xemosorbtsiya delinedi.

Absorbtsiya qurilmalari islew rejimine ko’re dawriy ha’m uzliksiz boladi. Kishi hajimli islep shig’aruwlarda tek g’ana dawriy isleytug’in abrosrbtsiya qurilmalarinan paydalaniladi. Zamanago’y sanaat karxanalarinda ko’binese uzliksiz isleytug’in qurilmalar isletiledi. Gaz ha’m suyuq fazalardin’ jo’nelisine ko’re, qarama–qarsi ha’m tuwri jo’nelisli asorbtsiya qurilmalari bar.

Absorbtsiya qurilmalari islew prinsipine ko’re bir ha’m ko’p darejeli, retsirkulyatsiyali ha’m regeneratsiyali boladi.

Gazdi qayta islew zavodlarindag’i tiykarg’i process bul- benzinsizlendiriw procesi esaplanadi. Qayta islenetug’in neft gazin olsheminen, bul gazdag’i zarur komponentlerin ajratiw da’rejesine ha’m basqa omillariga ko’re benzinsizlendiwdin 4 usili qollaniladi. 1. Kompressorlew 2. Pas temperaturali kondensatsiya ha’m rektifikatsiya 3. Absorbsiyalaw 4. Absorbsiyalaw.

Gaz xromotagrafiyasinda tekeriluwshi aralaspanin’ qurami (komponentleri) gaz faza menen qatti yaki suyuq fazalar arasinda boleklenedi. Gaz xromatografiyasinda hareketshen fazani gaz yaki bug’ quraydi. Gaz xromotografiyasin otkeriwde aniq temperaturag’a shekem qizdirilg’an tasuwshi gaz ag’imina aniqlanatug’in misal kiritiledi. Korgizbe quramindag’i elementler tasiwshi gaz ag’iminda puwlanip, termostantlang’an fazali kolonka kiredi. Kolonkadag’i absorbentta gazsiman elementler aralaspasinin’ ko’p qaytalaniwshi adsorbsiya ha’m desorbsiya ( yaki suyuqliq perdesinde eriw ha’m ajralip shig’iw) procesi sadir boladi. Bunda murakkab aralaspanin’ tarkibiy boleklerge ajratiliwi elementlerdin’ fazalar arasinda bolekleniw koeffitesnti yaki absorbsiyalaniw koeffitsiyenti menen aniqlanadi. Kolonkadan shig’iwda aralaspa alohida elementlerge ajralip , gaz menen birge dekrotga kiredi.

Neft jer asti janilg’ilarinin’ birden bir suyiqliq ag’asi: Oni insaniyat juda qadim zamanlardan beri jaqsi biledi. Misali, Frot daryasi(Babil) boyinda alip barilg’an arxeologik qaziwlar ol jerden eramizdan alding’i 6000-4000 jil aldingi neftdan paydalanilg’anlig’inan derek beredi. Neftten tabiyatda jer postlag’inin’ tektonik procesi sabepli payda bolg’an, ol jer astinda shogilgen jinslardin’ g’ovak qatlamlarinda, jariqliq ha’m bosliqlarda to’planip ka’nler payda etedi. Neft qatlamlari ka’nler turli oyiqliqlarda (100 metrdan 6000 metrge shekem) jaylasg’an boladi. Neft ulken basim ostinda bolip, adette, joldas gazlar ha’m neft suwi menen birge ushraydi.

A’dette, neft ha’m haz jer asti jaylasg’an shuqirlig’I, temperaturasi ha’m basqalarg’a baylanisli halda 1-50MPa basim astinda bo’ladi.

Kan ashilg’an baslang’ish dawirlerde neft quduqdan jer juzine o’zi atilip shig’adi. Neft qazip aliwdin’ bunday usili fontan usili delinedi. Ba’rshe gaz quduqlarinan paydalaniw jer qatlamlarinin’ basimi sebepli fontan usili alip bariladi, neft alinabergennen keyin qatlamdag’i basim kemeyedi. Son’ majburiy jol menen shig’ariwg’a o’tiledi.

Ma’jburiy jollarg’a: quduqqa nasos taslap shig’ariw ha’m kompressor usillar kiredi. Quduqqa nasos taslap shig’ariw usilinda, quduq diametirinen kishirek diametrli ushina nasos o’rnatilg’an quwir quduqqa taslanadi ha’m nasos neftti joqarig’a shig’arip beredi. Kompressor usilinda quduqqa ulken basimda neft gazlari yaki hawa jiberiledi. Gazlar o’zi menen neftti da alip shig’adi. A’sirese, jer astina neft qatlamlarina gaz yaki hawa jiberip ulken basim hasil qiliw usili ken’ qollaniladi.

Bul usillardi qollaw menen ka’ndag’i, nefttin’ 50%in aliww mu’mkin. Neft kemeygen ka’nlerden paydalaniw ushin jer asti neft qatlamlarina turli usillar menen ta’sir korsetedi. Misali, gidravliq usilinda (suw jiberip), kislota menen islew beriw, burg’u quduqlarg’a puw jiberiw yaki issi suw jiberiw h.t.b.Bul usillardi qollaw neft shig’ariwdi 80-90%ke jetkizedi.

O’zbekistanda Farg’ana neft kanlarinan paydalaniw asirese XX asirdin’da’slepki jillarinda baslang’an, Birinshi Chimyan, keyinrek Maylisay, Selroxa, Neftabat, Andijan neft kanlari isker tusirildi. Farg’anada 30dan artiq neft kanlari bar. Buxara, Sirdarya ha’m Qashqadaryadag’i Ponowtas, Sox, Lalmikar, Kakaydi, Ushqizil, Saritan, Mubarek, Qaraqitay, Ayzovod, Qarabayir ha’m tag’i basqada neft kanlerinen neft qazip alinbaqda.

Neft qazip shig’ariw jildan jilg’a osip barmaqta. Respublikamiz mustaqilliqqa esirkenden berli 2 jup ulken neft ka’ni: Namangandag’i Min’bulaq ha’m Qashqadaryadag’i Ko’kdumalaq neft kanlari tawildi. Olardin’ ha’r qaysisi jilinda 5-6mln tonna neft qazip aliw mu’mkin. Usi kanlar bazasinda respublikamizda ha’zirshe birden bir bolg’an Farg’ana neftti qayta islew zavodi (1906 jil) rekonstruksiya qilinadi ha’m jilina 5-6mln tonna neft qayta islew kushine iye boladi.

Buxarada(qarawilbazar) da taza qudretli Fransiya texnologiyasi tiykarinda en’ zamanago’y neftti qayta islew zavodi qurilip, 1997-jilda iske tusirildi. Bul zavod jilina 5mln tonna neftti qayta islew qudretine iye. Har eki zavod toliq kush menen isley baslang’andan keyin respublikamizdin’ neft tovarlarina bolgan talap toli qandirildi.

Neft ha’m gaz qazip aliw ushin jer yaki taw jinslari arnawli burgulawshi qurilmalar(buruvoylar) jardeminde diametric 150-250 mm bolg’an burgu quduqshalar qazildi. Burug’laniwi qanday usilda alip barilmasin qudiq shuqirlasip barg’an sayin uzinkig’I 1,5 m ha’m diametric 168 mm li quwirlar bir birine ulenip uzaytirilip baraveredi. Burg’ilaw protecinde payda bolg’an maydalang’an jinslar quduqdan juwiwshi shuyiqliq jardeminde shig’arip taslanadi.

Qaziw aniq shuqirliqqa jetkennen keyin arnawli paydalaniw quwiri ornatilip, quwiedin’ sirtqi tarepi sementlep taslanadi. Keyingi qaziw isleri diametric paydalang’an kishi quwir ja’rdeminde amelge asiriladi ha’m usi usi barisinda kerekli shuqirliqqa qazip bariladi.

Son’ axirg’i quwir sementlenedi. En’ ulken bolegi de armature ja’rdeminde bekkemlenedi. Son’ partlatiw joli menen ashiladi. Keyingi jillarda qaziw isleri qiya halda da a’melge asirilg’an. Bul usil ju’da paydali bolip, burovoy ornatiw mumkin bolmag’an jaylarda da (misali ten’iz asti, adamlar jasaytin jerler, qurilislarda bolg’an jerler) qaziw islerin alip bariw imkanin beredi.

PAYDALANILG’AN A’DEBIYATLAR:

1.I.V.Belolipov, X.Olomjonova O’zbekiston Respublikasi “Fan” nashiryoti 2009yil

2. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi 2000-2005 yilgi ma’limotlardan