Agar haqiqiy tarixiy jarayon nuqtai nazaridan Vatan tarixiga yondashadigan
bo’lsak, u quyidagi katta davrni o’rganadi:
1 .Vatanimiz tarixining eng qadimgi davri.
2. Vatanimiz tarixining O’rta asrlar davri.
3. Vatanimiz tarixi Rusiya bosqini va mustamlakachiligi davrida.
4. Vatanimiz tarixi sho’rolar hokimiyati davrida.
13
5. Vatanimiz tarixi mustaqil taraqkiyot davrida.
Bu katta davrlar o’z navbatida bir necha kichik davrlarga bo’lib o’ganiladi.
Vatan tarixini yoritishda kaysi manbalar asos bo’lganligi ham g’oyat katta
o’rin tutadi. SHo’ro hokimiyati yillarida yozilgan O’zbekiston tarixiga oid
adabiyotlar uchun marksizm - leninizm klassiklarining asarlari, KPSS hujjatlari,
Kommunistik partiya va sho’ro davlati rahbarlarining ma’ruza, nutq, maqola va
asarlari, Rusiya, Rim tarixchilari, adiblari va olimlarining asarlari asosiy manba
o’lib xizmat qilgan. O’tmish tariximiz va madaniyatimizning durlari hisoblangan
Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Forobiy, Ahmad Farg’oniy, YUsuf Xos Hojib,
Mahmud Qoshg’ariy, Narshaxiy, Navoiy, Ulug’bek, Nizomiddin SHomiy,
SHarafuddin Ali YAzdiy, Xondamir, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad
Solih va boshqa juda ko’plab dunyoga mashhur alloma va mutafakkirlarning
qimmatli asarlari va meroslari esa deyarli e’tibordan chetda qolgan. Vatan tarixini
yaratish va o’rganishda quyidagi manbalar asos bo’lishi mumkin.
1. Qadim zamonlardan to shu kunga qadar ulug’ ajdodlarimiz buyuk
allomalar va dono mutafakkirlar, shoirlar, yozuvchilar qoldirgan ma’naviy boy
asarlari.
2.
Turli hujjatxonalarda saqlanayotgan qo’lyozma asarlar, hujjatlar,
ashyolar.
3. Kutubxonalarda saqlanayotgan yozma kitoblar, ilmiy, badiiy memuar
asarlar, darsliklar, qo’lyozmalar, risolalar, to’plamlar.
4. Har xil muzeylarda saqlanayotgan ko’rgazma zallari hujjatlari, birinchi
navbatda arxeologiyaga oid qazilma yodgorliklari.
5. Muzey-shaharlar, tarixiy obidalar, yodgorliklar.
6. Kino, fotohujjatlar.
7. O’zbekiston hukumati rahbarlari asarlari, hukumatimiz tomonidan qabul
qilingan turli hujjatlar, qonunlar, qarorlar, farmonlar, shuningdek, mahalliy
matbuotning barcha vositalari (teleradio, gazeta-jurnallar) ma’lumotlari ham
muhim manba hisoblanadi.
14
“O’zbekiston tarixi” fanining hozirgi mustaqilligimizni mustahkamlash,
komil insonni tarbiyalashdagi roli mislsizdir. SHuning uchun ham Prezidentimiz I.
Karimov tarix fani taqdiriga qiziqib, uni rivojlantirish, buning uchun esa tarixiy
tadqiqotlarni to’g’ri yo’lga solib yuborish ishida tashabbus ko’rsatmoqdalar.
Maolumki, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi
qoshida “O’zbekistonning yangi tarixini yaratish markazini tashkil etish
to’g’risida”gi Farmoni, 1996 yilning 16 dekabrida esa O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonning yangi tarixi”ni tayyorlash va nashr
etish to’g’risida" qarori e’lon qilindi. Bu qarorda Vatan tarixini yoritishning ilmiy-
metodologik yo’nalishlari ko’rsatib berildi. Bu yo’nalishlar quyidagilardan iborat:
- xalqimiz o’tmishidagi millat taqdiri bilan bog’liq bo’lgan tarixiy
jarayonlarni chuqur ilmiy tadqiq etish, holisona yoritish;
- O’zbekistonning yangi tarixini yozishda tarix bosqichlari va ijtimoiy-
siyosiy taraqqiyoti uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish, tarixiylik va
vorisiylik tamoyillariga amal qilish;
- O’zbekiston xalqining buyuk tarixiy merosga ega ekanligi va
umumbashariyat qadriyatlariga munosib hissa qo’shganligini eotirof etgan holda
o’ziga xos davlat qurilishi anoanalari va ularga nisbatan fikrlar, qarashlar xilma-
xilligini hisobga olish;
- “O’zbekistonning yangi tarixi”ning har bir qismi va bo’limlarini yozishda
biryoqlama, sub’ektiv yondoshuvlarga yo’l qo’ymasdan holisona tadqiqot usuliga
amal qilish;
- “O’zbekiston tarixi"ga oid voqea-hodisalarni yoritishda uning ko’xna
Turoni-zamin, Turkiston tarixining tarkibiy qismi bo’lganligini yodda saqlash:
- O’zbekiston tarixi dunyoning turli mintaqalarida sodir bo’lgan ijtimoiy-
tarixiy voqea-hodisalar hamda jahon taraqqiyoti jarayonlari bilan uzviy bog’liq
ekanligini va ularning bir-biriga o’zaro taosirini hisobga olish;
- tadqiqot yaratishda eski kommunistik-bolpshevistik mafkura aqidalariga va
o’tmishni soxtalashtirishga yo’l qo’ymaslik, tarixiy jarayonlarni holisona baholash;
15
- yoshlarni milliy istiqlol g’oyalari, vatanparvarlik va umuminsoniylik
ruhida tarbiyalashda tarixiy voqea-hodisalarning ahamiyatini eotiborga olish.
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
“O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’irisida”gi 1998 yil 27 iyulda eolon qilingan qarori Respublikamizda tarix
fanining qaytadan tiklanishi va rivojlanishida tarixiy voqea bo’ldi.
Qarorda Vatanimizda tarix fanining rivojlanishini taominlaydigan ishlarni
tashkiliy jihatdan qayta qurish, texnikaviy jihozlash, kadrlar tayyorlash; bu
ishlarni mablag’ bilan taominlash chora-tadbirlari belgilangan. Bu chora-tadbirlar,
asosan, bir narsaga - “O’zbek xalqi va uning davlatchiligi haqqoniy tarixini
o’rganish, mamlakatimiz va chet ellarda mavjud tarixiy manbalar tahlili asosida
olingan ilmiy natijalarning jahon miqyosidagi eotirofiga erishish, ularga tayangan
holda ilmiy, ilmiy-ommabop asarlar, darsliklar, turli adabiyotlar yaratish va
mazkur bilimlarni keng yoyish hamda tarix sohasida yuqori malakali kadrlar
tayyorlash”ni taominlash va bu ishda Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatining bosh maqsadi bo’lishi kerak, deb ko’rsatilgan.
SHuni alohida taokidlash joizki, yirik davlat arbobi va isteododli olim Islom
Karimovning bir qator kitoblarida va nutqlarida iqtisod va siyosatga,
ma’naviyatning turli sohalariga bo’lgani kabi Vatan tarixiga ham, o’tmishimizga
to’g’ri munosabatda bo’lish zarurligi haqida ham qimmatli fikrlar bor. Masalan,
yuqorida taokidlaganimizdek, u o’zining “O’zbekistonning o’z istiqlol va
taraqqiyot yo’li” kitobida shunday deb yozadi: “Tarixga murojaat qilar ekanmiz,
bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi
bo’maganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi”.
“Xalqimizning otashqalb farzandi” kitobida I.A.Karimov o’zining Vatan
tarixiga qarashlarini izchilik bilan rivojlantirib, quyidagilarni yozgan: “Bugungi
zamon bahosini berish uchun avvalambor, kechagi kunga - o’tmishga nisbatan
qanday munosabatda ekanimizga baho berish kerak”.
I.A.Karimovning “O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat” kitobidagi bir fikrga
diqqat qilish joizdir. Hech mubolag’asiz aytish mumkinki, quyidagi so’zlar tarixchi
16
- tadqiqotchilarimiz izlanishlari uchun metodologik asos bo’la oladi: “Biz yangi
hayot uchun bel bog’ladik, biroq o’tmishga malomat toshlarini otmadik.
Halqimizning o’tmishga tosh otish - gunohi azim, degan asl aqidasini yodda
tutdik... o’tmishni taftish qilish yoki uni inkor etish - o’z ildizimizni o’zimiz
kesishimiz bilan barobar ekanligini yaxshi angladik...”
Bu gaplarni tarixchilarimiz, baozi ijodiy ziyolilarimiz ham o’qib, ham uqib
olishlari kerak, chunki ilgari ular bunga amal qilmadilar va hozir ham to’la amal
qilayotirlar, deb bo’lmaydi.
SHuning uchun ham Prezidentimiz 1998 yilning iyunp oyi oxirlarida bir
guruh yetakchi tarixchilar hamda, ziyolilarning ayrim vakillari bilan suhbat
o’tkazdilar. Bu suhbat “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” degan sarlavha bilan
“Muloqot” jurnalining 5-sonida va alohida risola sifatida nashr qilindi.
Prezidentimiz suhbatda Vatan tarixining bir qator dolzarb muammolari
haqida so’z yuritdilar. Bular asosan quyidagicha:
1. Vatan tarixini yaratishning yagona kontseptsiyasi yo’q. Obro’li tarixchi
olim fikri ilmiy hukm bo’lib qolmoqda. Munozara, turli fikrlilik yo’q.
2. Bugun xalqning holis tarixi yaratilmagan, bor qo’llanmalar talabga javob
bermaydi.
3. O’zbek davlatchiligining rivojlanish bosqichlari konkret ko’rsatilmagan.
O’zbek millatining shakllanish tarixini, davlatchiligimizning paydo bo’lishi
asoslarini ko’chmanchi xalqlarga bog’lashga intilish kuchli.
4. O’zbek davlatchiligi asosi tubjoy xalqlardan, masalan, Xorazmdan
boshlanganligi, bunga “Avesto” guvoh ekanligi baralla aytilmadi.
5. Tezda jiddiy tadqiqotlarni tuzish kerak, bu ma’naviyatimiz uchun ham,
siyosat uchun ham kerak, chunki u tarix ma’naviyatni shakllantirishga, siyosatga
xizmat qiladi, yangi, holisona yozilgan tarixsiz siyosatda xatolarga yo’l qo’yish
mumkin.
Prezidentimiz, avvalo, yangi Vatan tarixini yaratish ishi orqaga surilib
kelinayotganligidan qoniqmaganliklarini bildirdilar, olib borilayotgan tadqiqot
17
ishlari talabga javob bermasligini aytdilar. Bunga asosiy sabab Vatan tarixini
yoritishning yagona kontseptsiyasi yo’qligi, dedilar.
Komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixining roliga Prezidentimiz alohida
urg’u beradilar. “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, - deb yozadi
Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida.
“Ma’naviyatni tiklash, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam
sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira
kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir”.
YAna “Inson uchun tarixdan judo bo’lish - hayotdan judo bo’lish demakdir”.
Ona Vatanimiz tarixining nomlanishi masalasida ham olimlar o’rtasida
turlicha fikr va qarashlar bor. So’nggi yillarda fanimizning nomi o’qitilish
ob’ektiga moslangan holda «Vatan tarixi», «O’zbekiston tarixi», «Tarix», nomlari
bilan atalmokda. Vatanimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritib jahon hamjamiyatiga
qo’shilgan ekan, tariximizning komil insonni tarbiyalashdagi o’rni benihoya
kattadir. SHu jihatdan olganda:
Birinchidan, Vatan tarixi yosh avlod ongida g’oyaviy-siyosiy, nazariy-ilmiy
dunyo qarashni shakllantirishi lozim, voqea va hodisalarlarga tarixiy nuqtai
nazaridan yondashadigan har tomonlama yetuk barkamol Insonni tarbiyalash
kerak.
Ikkinchidan, Vatan tarixi fani mustaqil O’zbekiston yoshlari ongida milliy
vijdonning uyg’onib shakllanishiga ko’m aqlashadi. YOshlar ajdodlarimiz
taraqqiyot yo’lining tarixiy tajribasini o’rgangandagina, ularda istiqlol tafakkuri,
hozirgi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy turmushni o’tmish bilan qiyoslash hamda
kelajakka nazar solish malakasi shakllanadi, milliy jihatdan uyg’onadi. Milliy
o’zlikni anglamasdan, milliy tafakkurni shakllantirmasdan turib baynalminalchilik
haqidagi har qanday g’oya va qarashlar mantiqsiz ekanligini anglaydi.
Uchinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni otashin vatanparvarlik
an’analari ruhida tarbiyalaydi. Tarix fanining deyarli har bir mavzusi bu borada
boy imkoniyatlarga egadir.
18
Turtinchidan, Vatan tarixi yosh avlodni ulug’ xalqimizning olijanob milliy
qadriyatlari va ahloqiy fazilatlari. Halollik va poklik, odillik va adolatlilik,
insonparvarlik va rostgo’ylik, mehnatsevarlik va kamtarlik, iymonlilik va
e’tiqodlilik ruhida tarbiyalaydi. Vatan va xalq oldidagi burchga sadoqatni qaror
toptiradi.
Beshinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni baynalminalchilik ruhida
tarbiyalash qurolidir. YOshlarimiz bu fanni o’qish, o’rganish va mutoalaa qilish
jarayonida O’zbekiston jahon hamjamiyatining ajralmas tarkibiy qismi va bir
bo’lagi ekanligini tushunib oladilar. O’zbekiston azaldan ko’p millatli mamlakat
ekanligi, o’zbek xalqi va buyuk allomalarimiz, fan va madaniyat arboblarimizning
jahon taraqqiyotiga ko’shayotgan munosib hissasi bilan qonuniy suratda
faxrlanadilar.
«Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» - nomli risolasida I. Karimov
ta’kidlaydiki, «Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb
e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo ongi yuksak, mustaqil fikrlay
oladigan, hulq-atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan bilimli, ma’rifatli
kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli kishini esa oldi-qochdi gaplar bilan aldab
bo’lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko’radi. O’z fikr-o’yi,
xulosasini mantiq asosida qurgan kishi yetuk odam bo’ladi». Darhaqiqat,
qimmatli fikrlar. Tariximizni bilish, o’tgan mutafakkirlar, olimlar, daholar, xalq
qahramonlari haqidagi ma’lumotlarni o’rganish albatta kishilarimiz tafakkurida,
ongida, xususan biz kelajakni ularsiz tasavvur qilolmaydigan yoshlarimiz
tushunchalarida keskin ijobiy o’zgarishlar paydo qiladi. Uylab ko’raylikchi,
o’tmishda hududimizga bosqinchilik bilan kelgan chet el bosqinchilariga qarshi
kurashgan, o’z hududi va elini ozodligi uchun jonini tikkan xalqning asl farzandlari
- To’maris, Zarina, SHiroqlar, Spitamen, Muqanna, Torobiy, Abu Muslim,
Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, mo’g’ul istilochilari sulolalarini tugatib,
markazlashgan yirik turk imperiyasini tuzgan Temur, chorizm mustamlakasiga
qarshi kurashgan milliy ozodlik harakati rahbarlari yetimxon, Po’latxon, Dukchi
Eshonlar, sho’rolar hukmronligiga qarshi istiqlolchilar harakati namoyondalari-
19
bularning barchasining jasoratdan iborat bo’lgan faoliyatlari nahotki kishilarimiz
qalbida vatanparvarlik ruhini, o’z yurtini va elini sevish va e’zozlash kabi
fazilatlarini ko’chaytirmasa, nahotki tariximizda o’chmas iz qoldirgan yirik
olimlar, shoirlar, sarkardalar (ularning yuzlab nomlarini keltirishimiz mumkin)
faoliyatlari, ijodlari dunyo miqyosidagi ahamiyatga ega bo’lgan va hozir ham o’z
qimmatini yo’qotmagan ishlari haqidagi ma’lumotlar odamlarimizda milliy g’urur,
milliy iftixor, shuningdek, o’shalarga munosib bo’lishdek his-tuyg’uni uygotmasa.
Bulardan xabardor bo’lish ayniqsa, yoshlarimizda ularga va ular qoldirgan-moddiy
va ma’naviy merosga, o’tmish an’analariga sodik qolishdek xususiyatni
kuchaytiradi.
Barchamizga ayonki, ma’naviy barkamol odamlar xalq taqdiri va
farovonligi, Vatan taqdiri va uning ravnaqini o’ylaydilar. Ular mutelikda,
qaramlikda yashashni istamaydilar. SHuningdek, insonning insonligi uning pok va
halolligi, fidoiyligi bilan o’lchanadi. SHuning uchun tariximizga nazar tashlasak,
ota-bobolarimiz hamisha halol bo’lishga, fidoiylik ko’rsatishga da’vat etib
kelishgan. Halol bilan haromni farqlash to’g’risida nasihat qilishgan. SHuning
uchun Turkiston hududida, xususan O’zbekistonda uzoq o’tmishdan boshlab,
ayniqsa ta’lim-tarbiya uchun mo’ljallangan kitoblarda ilmi odob, husni odob
yo’nalishlariga alohida e’tibor qilingan. Diniy yo’nalishlarda esa bolalarni
yoshligidan
boshlab,
barcha
insoniy
fazilatlarni
ma’nosini
o’zida
mujassamlashtirgan hadislarni o’qitish, o’rgatish, yodlatishga harakat qilingan.
Demak, shunday xulosa qilishimiz mumkinki, tarix - bu buyuk ustoz, tarix - bu
tarbiyachi, tarix - bu hayotiy saboqlar yig’indisi. Tarixni o’rganish - bu beminnat
o’qituvchiga shog’ird bo’lishdir. SHuning uchun ham yana bir bor ishonch bilan
aytamizki, barkamol insonni yetishishida O’zbekiston tarixi fanining bilishni
ahamiyati, o’rni ulkandir.
Xulosa qilib: “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan
xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni,
millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish,
yana bir bor qurollantirish zarur”. Bu vazifalarni bajarish uchun nima qilish kerak.
20
Vatan tarixi fanining vazfalarini Prezidentimiz lo’nda qilib ko’rsatdilar. “Fanning
vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning
yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan
iborat deb, tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil
bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanini isbotlab,
tushuntirish berish kerak. Fan jamiyat va taraqqiyotni olg’a siljituvchi kuch, vosita
bo’lmog’i lozim”. Tarixni bilish davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur, - deb
ko’rsatadi I.Karimov.
21
3. O’zbekistonda ibtidoiy jamiyat va uning davrlari. (Paleolit, mezolit,
neolit, eneolit va bronza davrlari manzilgoxlari).
Qadimgi taraqqiyot (tsivilizatsiya) tushunchasi. Qadimgi taraqqiyotning
shakllanishi. Qadimgi odamlarning dastlabki makonlari. Selengur, Ko’lbuloq,
Teshiktosh va boshqa manzillar. Olov va o’q-yoyning kashf etilishi).
«Sivilizatsiya» so’zi nisbatan yaqinda, 2 asr muqaddam, frantsuz
ma’rifatchilari tomonidan ilmiy iste’foga kiritilgan, ular bu ibora orqali hur, ozod,
odil, huquqiy tizimga ega grajdanlik jamiyatini ifoda qilganlar. Lotincha «civilis»
Qadimdan grajdanlik, ya’ni harbiylashmagan jamiyat ma’nosida tushunilgan.
Keyinchalik bu so’z turlicha, keng mazmunda ishlatiladigan bo’lib ketdi.
Masalan, Amerikalik antropolog L. Morgan, uning ketidan nemis olimi F. Engels
odamzod tarixidagi tsivilizatsiyani yovvoyilik, vaxshiylik va yarim vaxshiylik
davridan keyin kelgan ijtimoiy tizimi shakllangan, ijtimoiy tabaqa va sinflar,
Davlatlar, xususiy mulkchilik tashkil topgan inson jamiyati rivojining muhim
bosqichi sifatida anglaganlar. Ingliz tarixchisi A. Toynbi tsivilizatsiyalarni hududiy
madaniy-tarixiy taraqqiyot ko’rinishi deb hisoblagan.
Sivilizatsiyaning boshlanish nuqtasi va asosiy ob’ekti-bu insondir. Odam
tabiat ne’matlaridan o’z extiyoji uchun foydalanishga va uning ustidan o’z
hukmronligini o’tkazishga intiladi. TSivilizatsiya-bu odamning komillik,
yetuklikka intilish belgisidir. Al-(Forobiy «Fozil shahar aholisining maslagi»
asarida shunday deydi: «har-bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va
oliy darajadagi yetuklikka erishishga harakat qiladi». Alloma o’zining boshqa
risolasida «Davlatning vazifasi-insonlarning baxt-saodatga olib borishdir. Bu esa
ilm va yaxshi ahloq yordamida qo’lga kiritiladi», deb ta’kidlaydi.
YUsuf Xos Hojib o’zining mashhur «Qutadg’u bilig» kitobida jamiyatning
muvofiqlashtirish, uyg’unlashtirish, unga takomil baxsh etishning insonning asosiy
burchi deb biladi. Buning uchun avvalo ilm va uni xayotga tatbiq etish
muhimligini uqtiradi. Uning suyukli qahramoni aql va bilim egasi bo’lgan. Alisher
Navoiy komillikni insonni ma’rifatli bo’lishida, yuksak ma’naviyatida, adolatning
22
tantanasida va nihoyat, xalq va yurtboshining o’zaro sadoqatidadir, deydi.
Frantsiya donishmandlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni tsivilizatsiyaga
erishgan mamlakat deb hisoblaganlar. Mashhur nemis olimi Gegel esa
tsivilizatsiyani ma’naviy-ruhiy madaniyatning moddiy-texnik asosi, deb
tushungan.
Ko’rinib turibdiki, tsivilizatsiya zamirida aql-zakovat, farosat, xayotga ijodiy
yondashish, betinim mehnat kabi fazilatlar mujassam. SHuning uchun ham
ko’pchilik lug’atlarda tsivilizatsiya so’zi ijtimoiy taraqqiyot, moddiy va ma’naviy
madaniyat darajasi deb talkin etiladi.
Ko’p tarixshunoslarning fikricha, tarixni o’rganishga yondashish anchagina
holis va ob’ektivdir. Jahonning asosiy qitalari kabi Markaziy Osiyo hududida ham
ibtidoiy jamiyat rivojlanishining ma’lum bosqichlari mavjud. Paleolit eng qadimgi
va uzoq asrlarni o’z ichiga olgan tosh davridir. Undan keyingi mezolit davri
miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi, o’ng neolit-miloddan
avvalgi 6-4 ming yilliklar, eneolit (mis-tosh) davri-miloddan avvalgi 4-3 ming
yilliklar, bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar va temir davri-miloddan
avvalgi 1-ming yillikning boshlarini o’z ichiga oladi.
Sayyoramiz tarixida eng buyuk voqea-odamzodning hayvonot dunyosidan
ajralib chiqishi bo’lgan. Bir qancha olimlar, xususan U. Islomov, odamlarni
maymundan emas, balki, maymunsimonlar oilasiga kirgan jonzotlardan uzoq
vaqtlar davomida shakllangan, degan taxminni qo’llaydilar. SHarqiy Afrikaning
Olduvay daryosi o’zanida eng qadimgi odam suyaklari topilgan. Bu suyaklar 1
mln. 700 ming yil avval yashagan kishiga mansub. Antropogenez fani
odamzodning paydo bo’lish davri taxminan 5 mln. yilni o’z ichiga oladi deb
hisoblaydi. Neandertal kiyofali odamning tarkalishi miloddan avvalgi 100-40 ming
yilliklarga oiddir. Zamonaviy kiyofali odamlarning (kroman’onlarning) paydo
bo’lishi miloddan avvalgi 40-30 ming yilliklarga to’g’ri keladi.
Qadimgi odamlarda ongning paydo bo’lishi, fikrlash qobiliyatining vujudga
kelishi juda uzoq va g’oyat murakkab jarayon bo’lgan. Bu haqda olimlarda turli
muloxazalar mavjud, ammo aniq bir narsa ayonki, yashashga intilish, jon saqlab
23
qolish, tirikchilik qilish qadimgicha fikr qilishga, qiyoslash va takkoslashga majbur
etgan.
Hozirgi zamon odamiga o’xshash kishilar shakllanganiga ham uzoq ming
yillar utibdi. Es-hushli odam (Homo Sapiens) ning shakllanish jarayoni murakkab
sharoitlarda muhim boskichlardan o’tgan. Bu davrda eng muhimi anglash vositasi
bo’lgan inson miyasining shakllanishi edi. Ko’pchilikka ma’lumki, inson miyasi
maymunlar miyasiga qaraganda 4-5 marta kattadir. Bilamizki, har-bir mahluq sezgi
organiga ega. Lekin, faqat odamzod atrof muhitni anglash, idrok etish, xulosalar
chiqarish, tabiatning ayrim elementlarini o’z manfaatlariga moslash, qulayliklar
yaratishdek nodir ne’matga sazovor bo’ldi.
Mezolit davrida jahonning ko’p qit’alarida tektonik o’zgarishlar: yirik
ekologik tanazzul yuz berdi, zilzilalar bo’ldi, muzliklar eridi. SHu bois tabiiy
sharoit ko’p hududlarda keskin o’zgardi, odamlarning katta-katta guruh bo’lib
iqlimi durustroq joylarga ko’chishlari bo’ldi (shu jumladan Markaziy Osiyoga
ham). YAngi sharoitga moslashish esa, kishini yanada faolroq bo’lishini taqozo
qildi. Ma’lumki, o’q-yoy, kamon mezolit davrining mevasidir, uning tarixiy
ahamiyati barchaga ayon. Inson tirikchilikning yangi manbalarini izlaydi.
Maxsulotni sun’iy ravishda yetishtirishni o’rgana boshlaydi. Boshoqli donlar,
xonaki mol, qo’y-echkilar, ishlab chiqarishni yangi qurollari ko’p mintaqalarda
mezolit va neolit davrining mahsulidir. Ko’pchilik olimlar ana shu asrlarni
tsivilizatsiyaning
dastlabki
muhim
qadamlari
davri
deb
hisoblaydilar.
Tadqiqotchilarning ayrimlari esa «neolit inqilobi tsivilizatsiyalar tarixining
boshlanishi» degan xulosaga keladilar. Ularning fikricha dastlabki tsivilizatsiya
markazlari Old Osiyo va yaqin SHarq bo’lgan,xususan Nil, Frot, Dajla, so’ng
Hind, keyin YAntszi vohalari tilga olinadi. Qadimshunos olimlar A.Amalrik va
A.Mongayt fikricha, Misr inson hayotining ta’minlagan va madaniyatni vujudga
keltirgan yurt, eng qadimgi ziroatchilik vatanidir. Dehqonchilikni paydo bo’lishi
kishilarga boshqa yumushlarni amalga oshirish imkonini yaratdi va asta sekin
hunarmandchilik rivojlana boshladi.
24
Markaziy Osiyoning qulay geografik sharoiti ibtidoiy davrning dastlabki
bosqichlaridanoq kishilar diqqat e’tiborini o’ziga tortib kelgan. Hozirgi
O’zbekistonning Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo bo’ylaridan, Farg’ona
vodiysi va uning tog’ yon bag’irlari hududlaridan, Ohangaron va CHirchiq
daryolari atrofidan shuningdek Janubiy Qozog’istonning, Qirg’iziston va Janubiy
Turkmanistonning tog’ va tog’ oldi tumanlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha
davrlariga oid yodgorliklari topilgan. O’rta tosh davriga mansub ibtidoiy kishilar
manzilgohlari Markaziy Osiyoning ko’p joylarida uchraydi. Demak, aholi bu
paytlarda yurtimizda keng tarqalgan bo’lib, kishilar turmushida va mehnat
qurollarida yangi unsurlar paydo bo’la boshlagan. Endi ular ibtidoiy tudadan
urug’chilik jamoasiga o’ta boshlaydilar. Ana shu davrda o’lkamizda hozirgi zamon
odamlariga o’xshash kromanonlar paydo bo’ldi. Ular tinimsiz mehnat natijasida
aqliy va jismoniy jihatdan rivojlandilar va biologik xususiyatlari o’zgarib bordi.
Mehnat qurollari takomillashadi, nutq madaniyati o’sib, fikrlash ancha oshadi.
Olov sun’iy tarzda yaratiladi, ovchilik ancha rivojlanib keng hududlarga tarqaladi.
Qadimshunos olimlar U.Islomov, A.Askarov, A.Sagdullaev o’z
tadqiqotlarida mintaqamiz tarixining eng asosiy sanalari to’g’risida to’xtalib,
quyidagi muhim voqealarga diqqatni tortadilar.
O’zbekiston hududida odamzodning paydo bo’lganidan 1 million yilga
yaqin vaqt o’tgan. Eng qadimgi ajdojlarimizning izlari Farg’ona viloyati So’x
tumani Selungur g’oridan topilgan. Olimlar uni «Fergantrop» ya’ni Farg’ona
odami deb atadilar. Surxandaryo viloyati Boysun tumani Teshiktosh goridan
neandertal odam bolasining qabri topilgan. U bundan yuz ming yil burun yashagan
deb taxmin qilinadi».
Odamzod tarixida bundan 40-35 ming, yil oldin ona urug’i (matriarxat) davri
boshlandi. Ona urug’i yuqori paleolit, mezolit, neolit va eneolit davrlarida
hukmronlik qilgan. SHu davrlarning ilk bosqichida yevropali, negrsimon va
mo’g’ulsimon irqlar shakllandi. Bu jarayonda har bir urug’ va irq tarkalgan
mintaqalarning tabiiy-geografik sharoitlari o’z ta’sirini ko’rsatgan. Bundan 35-12
ming yil muqaddam yurtimizda tarixiy san’at vujudga kela boshladi. O’q-yoy
25
mezolit davrining dastlabki bosqichida ixtiro etilgan. Demak bu kashfiyot 12-10
ming yil burun paydo bo’lgan va insoniyat tarixida katta o’rin tutgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |