|
Qisqartmalar qisqartmalardir, ya'ni. iboraning birinchi harflari yoki bo'g'inlaridan tuzilgan so'zlar. Jinsning ta'rifi qisqartirish turiga bog'liq.
Agar qisqartma kamaymasa (ya'ni, uning bosh harflari yo'q), demak, u shifrlangan ismning etakchi so'zi bilan bir xil jinsga ega: BMT→Birlashgan Millatlar Tashkiloti→tashkilot- zh..r. → BMT- w.r. (BMT tomonidan bildirilgan); XVJ → Xalqaro valyuta jamg'armasi→fond- m.r. → XVJ- Janob. (XVJ kredit ajratdi).
Agar qisqartma o'zgargan bo'lsa (masalan, oddiy ism kabi holatlarda o'zgarishlar: universitet– universitetda– universitet va hokazo), keyin jins grammatik printsipga muvofiq belgilanadi: universitet- so'z erkakcha, chunki u erkak ismlar kabi egiladi (nufuzli universitet, universitet qabul, universitetda o'qish haqida e'lon qildi); NEP- Janob. (NEP o'tish davri edi), ijtimoiy ta'minot- Janob. (shahar ijtimoiy ta'minoti), Tashqi ishlar vazirligi- Janob. (Rossiya Tashqi ishlar vazirligiga, Rossiya Tashqi ishlar vazirligiga).
Chet tilidagi qisqartmalar turini rus tiliga tarjima qilingan etakchi so'zning jinsi aniqlaydi: YuNESKO→Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat tashkiloti→tashkilot- f.s. → YuNESKO- w.r. (YuNESKO tomonidan tashkil etilgan); NATO→Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti, Ittifoq→ w.r. va Janob. (NATO e'lon qildi va NATO e'lon qildi).
Murakkab so'zlar Qanday to'g'ri: chiroyli divan yoki chiroyli divan, eski yomg'irli chodir yoki eski yomg'irli chodir
Bu tire bilan yozilgan ikki so'zli so'zlar. Ularning jinsi ma'nosi bo'yicha etakchi bo'lgan so'z turiga qarab belgilanadi.
Ko'p hollarda etakchi komponent birinchi o'rinda turadi: teatr studiyasi- Janob. (o'quv teatr studiyasi); kreslo-to'shak- s.r. (eski stul-to'shak); klub-kafe- Janob. (klub-kafe yopiq); ma'lumotnoma- w.r. (katta ma'lumotnoma), displey stendi- w.r. (rangli vitrina stendi).
Ko'pincha ikkinchi komponent etakchi hisoblanadi. Masalan, so'z yomg'irli chodir- yaxshi. R. (himoya yomg'irli chodir); tarkibiy qismli so'zlar blok-, vakuum-, dizel-, press-, stop- (blok diagrammasi)- w.r. (blok -diagramma o'rnatilgan)); baholovchi komponentli so'zlar voy, mo''jiza (voy haydovchi- Janob. (baxtsiz haydovchi mashinaga shikast etkazdi)).
Kuchaytiruvchi va kichraytiruvchi qo`shimchali otlar Qanday qilib to`g`ri aytiladi: bola aqli yoki bola aqli, shunday yaxshi odam yoki shunday yaxshi odam
Baholovchi kuchaytiruvchi va kamaytiruvchi qo'shimchali so'zlarning ko'pchiligi ular kelib chiqqan so'zlar bilan bir xil bo'ladi: domina, uy, uy- hamma erkaklik (uy bor edi, yozilmagan uy), chunki Uy- erkakcha so'z; golosina, golosische, golosishko- hamma erkaklik (baland ovoz, ovoz jiringladi), chunki ovoz- erkakcha so'z. Shuni ta'kidlash kerakki, ayblovchining qo'shimchali otlar uchun ta'rifi -da- ayollik shakli bor: Men katta dominani ko'raman, momaqaldiroq ovozini eshitaman.
Ushbu qoidadan istisnolar:
a) ayol so'zlari(ular erkak so'zlaridan kelib chiqqaniga qaramay): magistral(dan magistral; to'g'ri ildiz); qor siljiydi(dan qor ko'chishi; yuqori qor yog'ishi);
b) jinsli so'zlar(ya'ni erkak va ayol): yaxshi odam(dan juda qoyil; u shunday yaxshi odam(Janob.), u juda yaxshi odam(f.r.)); hayvon(dan chorvachilik; haqiqiy qo'pol, haqiqiy qo'pol); g'alati(dan jinni; juda xunuk, xunuk).
Grammatika
Qisqartmalarni qanday to'g'ri ishlatish kerak?
Qisqartma va qisqartma o'rtasidagi farq nima?
So'z qisqartma italyan tilidan rus tiliga "qisqartma" (qisqartma, lotincha brevis "qisqa") deb tarjima qilingan, 18 -asrdan 20 -asrning boshigacha bu so'z asl, etimologik ma'noda ishlatilgan, buni, masalan, Pavlenkova Florensiya lug'atida bu so'zning talqini: qisqartma- "yozma va matbaadagi qisqartma" (Rus tiliga kirgan xorijiy so'zlar lug'ati. 1907). Biroq, bugungi kunda faqat kesilgan so'z segmentlaridan hosil bo'lgan otlar qisqartmalar deb ataladi ( bosh hisobchi, bosh qo'mondon, doimiy vakil, Rospechat), bir nechta so'zlarning boshlang'ich tovushlaridan (TIV, ITAR-TASS, MKAD) yoki ularning bosh harflari nomidan (FSB, MVD, RSL).
Do'stlaringiz bilan baham: |
