|
1-a Ximiya texnologiya studenti Sarsenbaev Maxmudtin’ texnik sistemalarda informaciya texnologiyalar paninen referat jumisi
Tariyxıy izertlewlerde geoinformatsion sistemalar
Házirgi waqıtta jańa informatsion texnologiyalar talapları tiykarında informaciyalardı elektron kartalarda sáwlelendiriw zárúriyatı menen baylanıslı basqarıw sistemaları jaratılǵan hám iskerlik kórsetip atır. Bular :
1.Geoinformatsion sistemalar
2.Basqarıw sistemaları
3.Proektlestiriw sistemaları
Social -texnikalıq máselelerdi sheshiwde úlken kólem degi topografikalıq, gidrografikalıq, infrastrukturaviy ob'ektlerdi jaylastırıw informaciyalarınan paydalanıladı. Ol yamasa bul jaǵdaydı kompyuter ekranında ańlatıw túrli grafik obrazlardı sáwlelendiriwdi ańlatadı.
Geoinformatsion texnologiyalar elektron kartalar sisteması hám túrli tábiyaat daǵı maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın ortalıqlar kórinisinde ańlatpalanıwshı berilgenlerdi ámelde qóllawǵa qaratılǵan.
Geoinformatsion sistemalardıń tiykarǵı klasın geometriyalıq informaciyanı saqlawshı hám keńislikdegi aspektni sáwlelendiriwshi koordinatalı berilgenler quraydı. Koordinatalı berilgenlerdiń tiykarǵı túrleri tómendegiler bolıp tabıladı: noqat (túyinler, úshler), chuziq (ashıq ), kontur (jabıq sızıq ), poligon (tarawdıń). Ámelde real ob'ektlerdi qurıw ushın úlken muǵdardaǵı berilgenlerden paydalanıladı. Bular : osiluvchan noqat, psevdotugun, normal túyin, qatlam, qatlam hám basqalar. Bul keltirilgen berilgenler tipleri óz-ara hár túrli baylamlarǵa iye boladı. Olardı úsh gruppaǵa bolıw múmkin:
• Ápiwayı elementlerden ibarat quramalı ob'ektler qurıwǵa mólsherlengen baylamlar ;
• Ob'ektlerdiń koordinatlari boyınsha esaplanatuǵın baylamlar ;
• Berilgenlerdi kirgiziw processinde anıqlanıwshı baylamlar.
GIS penentexnologiyalarınan paydalanıwda berilgenlerdi visual usınıw tiykarın vektorlı hám rastorli modeller quraydı. vektorlı modeller geometriyalıq informaciyanı vektorlar járdeminde ańlatıwǵa tiykarlanadı. Rastrlı modellerde ob'ekt (aymaq ) udayı tákirarlanatuǵın to'rni quraytuǵın keńislikdegi yacheykalarga akslanadi
Rastrlı modeldiń hár bir yacheykasiga kolemi boyınsha birdey, biraq xarakteristikaları boyınsha (reń, tıǵızlıq ) túrlishe bolǵan úst bólimleri tuwrı keledi. Bul procedura pilsellashtirish dep ataladı. Rastrlı modeller regulyar, noregulyar hám rekursiv yamasa ierarxik mozaikalarga bólinedi.
Tegis reguluar mozaikalar úsh tipda boladı : kvadrat, úshmúyeshlik hám oltiburchak. Kvadratlı forma úlken kólem degi informaciyalardı qayta islewde, úshmúyeshliklisi sferik sirtlar jaratıwda qolay esaplanadı. Noregulyar mozaikalar retinde nadurıs forma daǵı úshmúyeshlikli torlar hám Tissen poligonlari isletiledi.
Olar berilgen noqatlar gruppaları boyınsha berilgen aymaq bólimleriniń cifrlı modellerin qurıwda paydalanıladı. Sonday etip, vektorlı modeller ob'ekttiń jaylasqan ornı tuwrısındaǵı, rastrlı model bolsa ob'ekttiń ol yamasa bul noqatında jaylasqan zat tuwrısında maǵlıwmattı saqlaydı. Rastrlı modeller tiykarınan aerokosmik pátni qayta islewde paydalanıladı.
Cifrlı karta qatlamlar kompleksi kórinisinde dúziliwi múmkin. GIS penenqatlamları ulıwma funksional ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan keńislikdegi ob'ektlerdiń birlesuvi tiykarında cifrlı kartografikalıq modeller kompleksinen ibarat. Qatlamlar kompleksi GIS penengrafik bóleginiń tiykarın quraydı.
Geinformatsion sistemalardı (GIS) qóllaw - ilimde jańa, biraq barǵan sayın keń tarqalıp baratırǵan jónelislerden biri esaplanadı. Házirgi waqıtta GIS penenden geografiya, geologiya, karta duziwshilik, ekonomika tarawları menen birgelikte tariyx, demografiya, arxeologiya hám arxeografiyada da qollanılıp atır.
Ekenin aytıw kerek, tariyxıy hádiyse hám processler qandayda bir mákan hám zamande júz beredi. Barlıq tariyxıy ob'ektler ol yamasa bul shegarada ámeldegi boladı. Bul shegaranıń kartada belgileniwi tariyxıy hádiyse tuwrısında jáne de tolıqlaw oyda sawlelendiriw payda etiwge múmkinshilik beredi.
Sonday eken, karta menen islew tariyxıy izertlewlerdiń zárúrli strukturalıq bólegi bolıp esaplanadı. Biraq tariyxıy karta dúziw procesi talay quramalı esaplanıp, geografiyalıq kartanı úyrenilip atırǵan dáwir iykemlestirip korrektirlash, bul tariyxıy shegara to'grisidagi ulıwma maǵlıwmatlar tiykarında barlıq ob'ektlerdi kirgiziw, kartalardı bir-birine salıstırıwlaw kerek boladı. Bul talay waqtın iyeleydi. Sol sebepli karta jaratıw procesin kompyuterge júklew maqsetke muwapıq baladı.
GIS penentiykarın temalar boyınsha elektron kartalar kompleksi quraydı. Ulıwma alǵanda kompyuterli tariyxıy kartalar eki túrge bólinedi: illyustrativ (ámeldegi berilgenlerdiń visual jıynaqları ) hám izertlewshilik yamasa analitik (túrli suwretler kompleksine aylantırılıwı múmkin bolǵan berilgenler faylları kompleksi). Áyne áne sol ekinshi gruppa kartaları tiykarında tariyxıy processlerdiń tolıqqonli mákan -zamanli modellerin jaratıw múmkin.
Bul modeller ádetdegi izertlewlerde kórinetuǵın bolmaytuǵın nizamlıq hám baylanısıwlardı anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Biraq illyustrativ kartalar da ol yamasa bul izertlew momentlerin kórgezbeli usınıw ushın nátiyjeli xizmet etiwi múmkin.
GIS penenden tiykarınan tariyx táliminiń baǵdarları bolǵan geografiya hám tariyxıy demografiyada paydalanıladı. Usınıń menen birgelikte er ólshew, er múlki esabı, orman xojalıǵın basqarıw hám basqa sojhalarda GISlardan keń paydalanıladı. Bilimlendiriw tarawında GISlardan geografiya, tariyxıy geografiya, ekologiyalıq tariyx sıyaqlı pánlerdi úyreniwde paydalanıladı.
GIS penengeografiyalıq shegara suwretin ekologiyalıq, geografiyalıq, admınıstrativ xarakter degi sapalı hám muǵdarlıq informaciyalar menen baylanıstıradı. Bunday baylanısıwdıń kúshi visual hám statistikalıq informaciyalar birlesuvida bolıp tabıladı. Óz ishine topıraq qatlamları dúzilisi, ósimlik dúnyası, kórsetilgenlik dárejesi, jollar, múlkshilik munasábetler hám er uchastkalarınıń ulıwma bahası sıyaqlı maǵlıwmatlardı alıwshı kartalar jaratıw múmkin. Tap sonıń menen birge qala daǵı barlıq tariyxıy ımaratlardı uyqas penenkartaǵa túsiriw múmkin.
Batısda kompyuterli karta duziwshilik múmkinshiliklerine ótken ásirdiń 80-jıllarındayoq áhmiyet berilip, tariyx salasında GISni qóllaw boyınsha ilimiy jumıslar payda boldı : Young Cr. Computer - Assisted Mapping of the Credit Fields penenof Nineteenth - Century Rural Tradesman ın Scotland // History and Computing.- 1989.- vol. 1 No. 2.- P. 105-111.; Southall H. & Oliver Ed. Drawing maps penenwith a Computer:or Without? // History and Computing.- 1990.- vol. 2 No. 2 - P. 146 -154. 1994 jılda Florensiyada bul mashqalaǵa qaratılǵan arnawlı xalıq aralıq seminar bolıp ótti. Geoinformatika -2000 dep atalıwshı ( Rossiyanıń Tóbesk qalası ) xalıq aralıq ilimiy-ámeliy konferensiyada ush iri izertlew joybarı daǵaza etildi:
№ GIS penen, óndiriwshi atı wazıypası Múmkinshilikleri
1 ER Mapper (ER Mapping) Úlken kólem degi fotogrammetrik informaciyalardı qayta islew, tematikalıq kartografiya (geofizika, tábiy resurslar, orman xojalıǵı Anıqlıq, kartalardı baspaǵa shıǵarıw, úsh ólshewli suwretler, algoritmlar kitapxanası
2 GeoDraf, GeoGraf (Rossiya ) Berilgenlerdi kóp qatlamlı sáwlelendiriwshi kartografikalıq sistemalar, elektron atlaslar jaratıw Ko'psonli qosımshalar, Barland C++, visual Basic, Delphi programmalardan paydalanıw múmkinshiligi
3 ArGIS, Moskva Mámleket geodeziya hám kartografiya Universiteti Aerokosmik pát járdeminde cifrlı relef modellerin qurıw Úlken esaplaw resurslarınan paydalanıw, shártli belgiler kitapxanası
4 ArcCAD, ESRI - átirap -ortalıqtı izertlew institutı Karta hám berilgenler bazaların bólew, keńislikdegi analiz (injenerlik hám biznes joybarlar, qurılıs hám transport ) AutoLISP tilinen paydalanıw, GIS penentexnologiyalardıń barlıq standart
Do'stlaringiz bilan baham: |
