|
birinchidаn, ishchi kuchi vа аhоli tushunchаlаri o’rtаsidаgi tаfоvutgа e’tibоr qаrаtilmаgаn; ikkinchidаn, ishchi kuchi bаndlilik dаrаjаsini аniqlаshdа dаvlаt sеktоridа bаnd bo’lgаnlаr hisоbgа оlinmаgаn; uchinchidаn, bаndlik dаrаjаsini аniqlаshdа ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni аsоssiz rаvishdа qo’shilgаn.
Ishsizlik – bu nаfаqаt iqtisоdiy, bаlki ijtimоiy оqibаtlаrgа hаm egа bo’lаdi. Turg’unlik (dеprеssiya) fаzаsi ishchi kuchining fаоliyatsizligigа sаbаb bo’lаdi, fаоliyatsizlik esа mаlаkаning yo’qоlishigа hаmdа ijtimоiy vа siyosiy tаrtibsizliklаrgа оlib kеlаdi.
Ishchi kuchi bоzоridа mеhnаt rеsurslаri bir vаqtning o’zidа turli sоhаlаr bo’yichа hаrаkаtdа bo’lаdi. YA’ni, ishchi kuchi аhаmiyatli qismining dоimiy rаvishdа iqtisоdiy fаоl аhоli tаrkibigа qo’shilib, undаn chiqib turishi; ishgа yollаnib, ishdаn bo’shаshi; ish qidiruvchilаr sаfigа tushib qоlishi vа h.k. jаrаyonlаr tаkrоrlаnib turаdi. SHungа ko’rа, ishchi kuchi bоzоridа quyidаgi guruhlаr pаydо bo’lаdi:
- ishchi kuchi tаrkibidаn chiqqаnlаr;
- ishchi kuchi tаrkibigа kiruvchilаr;
- ish qidirishdаn vоz kеchgаnlаr;
- o’z ishini yo’qоtgаnlаr;
- yangi ish bilаn tа’minlаngаnlаr.
Ishsizlik dаrаjаsini bаhоlаsh bilаn birgа uning ijtimоiy-iqtisоdiy оqibаtlаrini hаm hisоbgа оlish zаrur bo’lаdi. CHunki ishsizlikning o’zi hаddаn tаshqаri yuqоri dаrаjаsi bilаn kаttа iqtisоdiy vа ijtimоiy оqibаtlаrni kеltirib chiqаrаdi.
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari uning ta’sirida ishlab chiqarilmay qolgan mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay oladiganlar uchun yetarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo’lmasa mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo’qotiladi.Iqtisodiy adabiyotlarda bu yo’qotish yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining orqada qolishi sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YaIMning potensial YaIMdan kam bo’lgan hajmi sifatida ko’rinadi . Ishsizlik darajasi qanchallik yuqori bo’lsa , YaIM hajmining orqada qolishi o’rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi . Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo’lib , agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo’lsa , YaIM hajmining orqada qolishi 2,5 foizni tashkil qilishini ko’rsatadi.
Ayrim hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi potensial hajmidan ortib ketishi ham mumkin. Bunday hol ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ham past bo’lgan davrlarda ro’y beradi. Ishlab chiqarishga ishchilarning qo’shimcha smenalarini jalb qilish , kapital uskunalaridan belgilangan me’yordan ortiqcha darajada foydalanish , ish vaqtidan keyin qo’shimcha ishlash va o’rindosh ishlarda band bo’lish kabilar buning asosiy sabablaridir.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir o’tkazishi mumkin. Jumladan , ishsizlikning ba’zi turlarining uzoq muddatli tavsifi ishchilarning o’z malakalarini yo’qotishlari hamda daromad va ijtimoiy mavqei jihatidan aholining past toifasiga o’tib qolishiga olib keladi . Bu esa ularda o’z turmush tarzidan qoniqmaslik , ijtimoiy faollikning yo’qolishi , atrofdagilarga nisbatan loqaydlikning paydo bo’lishi kabi holatlarni keltirib chiqaradi . Natijada uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sog’lomligiga putur yetkazadi . Ishsizlik o’sishining muqarrar oqibati bo’lib mamlakatdagi jinoyatchilikning o’sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi. Shunga ko’ra , mamlakatdagi ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodchilar ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari qandayligi
to’grisida hanuzgacha bahslashadilar. Jumladan, bu masala klassik va
keynsian maktablari o’rtasidagi kelishmovchilik mavzularidan biridir. Bu
bahs xususida qisqacha to’xtalamiz.
Klassik (va neoklassik) nazariyaga ko’ra, ommaviy ishsizlikning asosiy
sababi pasayish tomoniga bo’lgan yuqori va moslashuvchan bo’lmagan ish
haqi hisoblanadi. Ish haqi o’z muvozanat darajasidan oshib, kasaba
uyushmasining faollngi hamda davlatning aralashuvi tufayli usha darajada
«o’rnashnb qolganda» mehnat talabi bilan taklifi o’rtasida uzilish paydo
bo’ladi, mana shu narsa ishsizlikni keltirib chiqaradi. Agar bozordan tashqari
kuchlar (kasaba uyushmalari va davlat) firmalarni ish bilan bandlikni oldingi
darajasida saqpashga majbur qilsa, buning oqibati mamlakatdagi xronik
inflyasiya bo’lishi mumkin, Bundan — neoklassiklarning asosiy «resepti»
— ish haqi darajasini ushlab turish va hatto kamaytirish kelib chiqadi.
Ma’lumki, J.Keyns ishsizlikning davosi sifatvda ishhaqini pasaytirish
g’oyasini qat’iy inkor etib, o’ziga investisiyalar, davlat xarajatlari va sof
eksportdan tashqari iste’mol xarajatlarini — bunda ham so’ngtisi — umumiy
talabning asosiy qismi, ham qamrab oladigan umumiy talabdan kelib chikadi.
Keynsning asosiy g’oyasi shundaki, umumiy talabning namoyishi
firmalarning ishchanlik faoliyatini, demak, ishchi kuchiga talabni ham
pasaytiradi. Agar bunda iste’mol xarajatlarining asosi sifatidagi ish haqi
kamayadigan bo’lsa, umumiy talab yanada ko’proqqa kamayadi va
boshqalar.
Ishsizlikning tabiiy darajasini tushirishga qaratilgan har qanday
iqtisodiy siyosat yo ishdan bo’shash darajasini pasaytirishga yoki ishga
joylashtirish darajasini oshirishga ko’maklashishi kerak. Ishsizlik bu
darajadan ko’tarilib ketsa, har qanday mamlakat uchun mudhish hollarni
yuzaga keltiradi.
Mamlakat iqtisodiyotida YAMM yoki YAMM ni yaratishda qatnashadigan
Do'stlaringiz bilan baham: |
