Referat ekanomikaliq teoriya pàninen «Bazar ekanomikasiniñ mazmuni hàm àmel etiwi talap hàm usinis teoriyasi»

Bazar infrastrukturası (market infrastructure) bazar baylanısların ornatıwda qatnasıwshı, yaǵnıy satıwshılar hám qarıydarlarǵa xızmet kórsetiwshi institutlar, yaǵnıy firma hám túrli shólkemler.
Bazardıń kólemi, onda qatnasıwshı tovarlardıń quramı, sawda qatnasıqlarınıń xarakterine qarap túrli infrastruktura buwınları háreket etedi.
Bazar infrastrukturasınıń quramına kiriwshi shólkemlerdi tiykarǵı baǵdarları boyınsha tómendegishe toparlarǵa bóliwimizge boladı:

• 
  tovar hám xızmetler aylanısına xızmet etiwshi shólkemler (transport hám baylanıs xızmetin kórsetiwshi kárxanalar, birja, aukcion, sawda shólkemleri hám agentlikleri hám t.b.);
  
• 
  finans-kredit qatnasıqlarına xızmet etiwshi shólkemler (bank, kredit shólkemleri, qamsızlandırıw hám finans kompaniyaları, salıq shólkemleri hám t.b.);
  
• 
  sociallıq tarawǵa xızmet kórsetiwshi shólkemler (turaq-jay hám kommunallıq xızmet shólkemleri, xalıqtı jumısqa jaylastırıwshı firmalar hám t.b.);
  
• 
  informaciya xızmetin kórsetiwshi shólkemler (maǵlıwmatlardı toplaw, ulıwmalastırıw hám satıw menen shuǵıllanıwshı shólkemler).
  

Talap hám usinis teoriyasí

Biz kúndelikli turmısta bir tovardıń bazarı shaqqan bolıp tez satılıwın, basqa tovardıń bolsa bazarı tómen bolıp, onıń uzaq satılmay turıp qalıwın gúzetemiz. Ne ushın bunday boladı? Bunıń tiykarǵı sebebi ol yaki bul tovarǵa talaptıń túrlishe bolıwı, mine usı faktor bazarǵa kúshli tásir etedi.
Bazarǵa qarıydarlar óz talabı menen shıǵadı, buǵan juwap retinde satıwshılar tovarın usınıs etedi. Talap tutınıwshınıń mútájligin bildiredi, mútájlik bolmaǵan jerde talap ta bolmaydı. Biraq mútájlik bola turıp talap bolmawı da múmkin, sebebi tovardı satıp alıw ushın pul jetpeydi. Demek, talap bul bazarǵa shıqqan mútájlik, biraq talap – bul ápiwayı mútájlik emes, al tólew qábiletine iye, pul menen támiyinlengen mútájlik. Mısalı, kimnińdur mebel satıp alıw qálewi bar bolsa, biraq onı satıp alıw ushın zárúr muǵdarda pulı bolmasa, qálewi júzege shıqpaydı, onıń mútájligi mebel bazarında talaptı payda etpeydi.
Ayırım qarıydar, qandayda tutınıwshılar toparı yamasa pútkil jámiyet aǵzaları ámelde satıp alıwı múmkin bolǵan tovarlar kólemi talap etilgen tovar muǵdarı dep ataladı. Tutınıwshılar satıp alıwdı qálep atırǵan tovarlar kólemi menen olar tárepinen real satıp alınǵan tovarlar muǵdarın bir-birinen ajırata biliw kerek, sebebi olar sáykes kelmewi de múmkin.

Mútájlik bolǵan halda tovardı satıp alıw qarıydardıń pulınıń muǵdarına hám tovar bahasına baylanıslı boladı. Bul satıp alıw ushın puldıń jetiwi yamasa jetpewshiligin bildiredi. Demek, mútájliktiń bazardaǵı talapqa aylanıwı pul hám baha arqalı ámelge asırıladı ( 7.1-sızılma).

Talap – bul qarıydardıń yamasa barlıq qarıydarlardıń bazarda bar bolǵan bahada tovarlardı satıp alıwǵa tayar bolıwı yamasa satıp alıwdı qálewi.

Ayırım qarıydar talabı individual talap dep ataladı. Málim tovarlarǵa barlıq qarıydarlardıń bildirgen talabı bazar talabı dep ataladı. Bazar talabı – bul individual talaplardıń kompleksi.
Bazarǵa tán bolǵan belgi ol jerde talaptıń ózgeriwsheń bolıwı esaplanadı.
Talaptıń ózgeriw dárejesi oǵan tásir etiwshi faktorlardıń kúshine baylanıslı boladı:

1.