|
Global pozitsionirlash tizimi
Keyingi yillarda kundalik hayotda GPS qiqartmasini tez-tez uchratish mumkin,
u Global Positioning System – Global pozitsionirlash tizimi deb rasshifrovkalanadi. Bu
tizim elektromagnit signallarini uzluksiz rejimda Erga yuborib turadigan yo’ldoshlar
tarmog`idan iborat. Bunday nurlanishning yo’ldoshlargacha bo’lgan masofani
o’lchaydigan maxsus priyomnigidan foydalanib, ob’yektning er yuzasida o’rnashgan
joyini belgilangan aniqlikda (bir necha o’n kilometrlardan bir necha millimetrlargacha)
topish mumkin.
Global pozitsionirlash tizimini yaratish g`oyasi o’tgan asrning 50-yillarida
yuzaga keldi va Djona Xopkins universitetida o’zining timsolini topdi. GPS AQSh
Mudofaa vazirligining buyurtmasi bo’yicha 1969 yilda yaratilgan va boshidan dengiz
sathidan 20,2 km balandlikda 55º og`ish bilan 6 ta aylanma orbita bo’ylab aylanadigan
24 ta yo’ldoshlardan (3.27-rasm), va yo’ldoshlar harakati parametrlarini muntazam
aniqlashni va ularning orbitalari to’g`risidagi bort axborotiga tuzatishlar kiritishni
ta’minlaydigan maxsus erusti kuzatish stanstiyalari tarmog`idan iborat bo’lgan.
Yo’ldoshlar Erga kam quvvatli signallarni yuboradi, lekinu har qanday ob’yektning
o’rnashgan joyini topish uchun juda etarli. Bu ajoyib tizim AQShga 12 mlrd. dollarga
tushdi.
Har bir zamonaviy yo’ldosh o’z bortida yuqoritexnologik uskanalarni olib
boradi, ularning asosini quyidagilar tashkil qiladi:
to’rtta atom soatlari;
uchta kadmiy-nikel batareyalar;
quvvati 1136 Vt li ikkita quyosh batareyalari;
yo’ldoshni boshqarish uchun qisqa to’lqin diapazoni antennasi;
foydalanuvchi bilan bog`lanish uchun 12 elementli uzun to’lqin diapazoni
antennasi.
Hozirgi vaqtda o’lchami deyarli uyali telefon o’lchamidek, og`irligi esa bir
necha yuz gramm keladigan GPS-priemniklardan foydalaniladi. Bunda GPS- priemnik
foydalanuvchiga nafaqat joylashuv eri koordinatalarini (kenglik va uzunlikni) etkazadi,
balki o’rnashuv joyini elektron kartada shaharlar, transport magistrallari va boshqa
ko’p ob’yektlar qatorida aks ham ettiradi. Uchta joriy koordinatalarni (uzunlik, kenglik
va dengiz sathidan balandlik) aniqlashdan tashqari, GPS quyidagilarni ta’minlaydi:
ob’yekt tezligining uch tarkibiy qismlarini aniqlash;
aniq vaqtni kamida 0,1 sek. aniqlikda belgilash;
ob’yektning haqiqiy yo’l burchagini aniqlash;
yordamchi axborotni qabul qilish va unga ishlov berish.
3.28-rasmda GPS-priyomnikning yo’ldoshlar bilan bog`lanish va ob’yekt koordinatalarini aniqlash prinspi tushuntirib berilgan.
Hozirgi vaqtda Erda beshta yirik nazorat stanstiyalari o’rnatilgan, ular GPSyo’ldoshlar monitoringini va ular bilan qaytuvchi bog`lanishni amalga oshiradilar.
Boshqaruvchi stanstiya AQShda (Kolorado shtati) joylashgan, qolgan stanstiyalar
butun jahon bo’yicha taqsimlangan: Gavay o-lari (Tinch okean), Voznesenie o. (Atlantika okeani), Diego Garsiya o. (Hind okeani), Kvajalen o. (Tinch okean),
GPS harbiy: otryadlarning joyda bexato harakatlanishi, artilleriyani optimal
joylashtirish, yo’q qilinishi lozim bo’lgan ob’yektgacha eng qisqa yo’lni belgilash
maqsadlarida ishlab chiqilgan edi. O’tgan asrning 80-yillari boshida GPS fuqaro
aholiga ham ochildi. Endi Erning deyarli har bir yashovchisi GPSning funksional
imkoniyatlarini uning qadr-qimmatiga yarasha, buning ustiga mutlaqo bepul baholashi
mumkin (aslida GPS xizmatlari ko’p mamlakatlarda soliq yig`imlarida hisobga
olingan).
GPS nafaqat erda balki dengizda va havoda ham qo’llaniladi. Har joyda GPS
yordamga chaqiriladi, signallarni qabul qilish imkoniyati yo’q joylar (g`orlar,
shaxtalar, bo’shliqlar) bundan mustasno. GPSni qo’llash sohalari g`oyat keng. Bu har
qanday harakatlanuvchan ob’yektlar – shaxsiy avtomobillar, inkassatorlik mashinalari,
kemalar va samolyotlar navigastiyasidir. Er tuzish masalalari, qurilish ob’yektlarini
kartografiyalash va muvofiqlashtirish Erni va uning yuzasini o’lchash kabi ilovalar
guruhiga kiradi, 3.30-rasm. Bu erda nafaqat alohida priyomniklar, balki o’lchash
aniqligi sanitimetrning ulshlarigacha borib etadigan butun boshli o’lchash-hisoblash
komplekslari qo’llanilishi mumkin. GPS va boshqa texnik vositalar imkoniyatlarini
qo’shish asosida axborot-o’lchov tizimlari yaratiladi, ular eski masalalarni yechishda
yangi sifatlarga erishish imkoniyatini beradi.
3.31-rasmda GPS moslamalari bozori hajmlarining o’sish dinamikasini aks ettiruvchi diagramma keltirilgan. Ko’rinib turibdiki, 2003 yilda GPS bozori oboroti 16 milliard dollarga etgan.
GPS tizimchasining asl misoli sifatida Axiom.Logistics transportni
muvofiqlashtirish integrastiyalangan tizimini keltirish mumkin. Tizmninng ishlash
sxemasi 3.32-rasmda keltirilgan. Axiom.Logistics tizimining asosiy funksional
xususiyatlari:
Har bir transport vositasiva yukning o’rnashgan joyi to’g`risidagi
axborotni tezkor olish;
Axiom.Logistics ning web- interfeysi orqali koordinatalarliva transport
vositasining marshruti ko’rsatilgan kartaga kirish imkoniyati;
Marshrut grafigini va uning o’tish aniqligini nazorat qilish;
Transport vositasi bilan shoshilinch aloqa o’rnatish imkoniyati;
Axiom.Logistics dagi mijozlar, yuk tashuvchilar, transport vositalari va
yukchilarma’lumotlar bazasini yuritish;
Axiom.Logistics da transport va bojxona hujjatlarini rasmiylashtirish
prosteduralarini avtomatlashtirish;
Tizimning GPS va GSM texnologiyalarining ilg`orligi bilan
belgilanadigan ishonchliligi;
Uskunalar uchun sarflanadigan xarajatlarning kamligi (standart uskunalar
qo’llaniladi);
Axborot almashuvi uchun sarflanadigan xarajatlarning kamligi (arzon
SMS-trafikdan foydalaniladi + maxsus tarif);
Axiom.Logistics ma’lumotlariga kirishning xavfsizligi;
Kompleks web-echim;
Transport vositasida GPS/GSM-qurilma;
Marshrut bo’yicha harakatlanishdaAxiom.Logistics da SMS-xabarlarni
qabul qilish va ishlov berish operatorlik markazi;
Ma’lumotlarni (SMS-xabarlarni) tahlil qilish va vizuallashtirish serveri.
Do'stlaringiz bilan baham: |
