Raximov madiyorbekning siyosatshunoslik fanidan

partiyalar va jamoat tashkilotlarining o‘rni

Bugungi kunda Hindistonda davlat boshqaruvi va jamiyat hayotini

demokratlashtirishda siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi.

Birinchidan, siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining nizomida, saylov oldi dasturlarida mamlakat va jamiyat hayotiga oid muhim vazifalar, ularni hal etish yo‘llari belgilab berilgan bo‘lib, siyosiy partiyalarning kelgusida hokimiyat tepasiga kelishlari va amaliy faoliyatlari demokratik tamoyillarini kengroq yoyilishiga xizmat qilishi mumkin.

Ikkinchidan, siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining aholi siyosiy ongini oshirishda, siyosiy ishtirok darajasini ko‘tarishdagi o‘rni beqiyosdir.

Plyuralizm ijtimoiy qatlamlarning o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda siyosiy partiyalardan ma’lum birini qo‘llab-quvvatlashi yoki o‘zga ijtimoiy harakatlarga asos solishi mumkin.

Bugungi kunda Hindistonda 1,2 milliarddan ortiq turli til, din va millatdagi aholining istiqomat qilishi, ularning o‘z huquqlarini himoya qilishga intilishi kuchayib borayotgan bir vaqtda siyosiy tashkilotlar va jamoat tashkilotlar faoliyati o‘z dolzarbligini saqlab qoladi. Hindiston konstitutsiyasi mamlakatda 22 tilning tan

olinish buning isbotidir

Hindistonda hozirda 50 ortiq mayda va yirik partiyalar mavjud bo‘lib, tadqiqotchilar S.K.Mitra va V.B.Singx ularni ikki guruhga ajratadilar

A). Milliy partiyalar. Ular bir vaqtning o‘zida bir necha shtatlar va mamlakat parlamentida faoliyat yurituvchi partiyalar hisoblanadi. Bugungi kunda ular qatoriga quyidagi partiyalarni kiritish mumkin:

1. Hindston Milliy Kongressi

2. Bxaratiya Janata Partiyasi

3. Baxujan Samaj Partiyasi

4. Hindiston Kommunistik partiyasi

B). Shtatlar partiyasi. Mazkur partiyalarning mamlakat siyosiy hayotiga ta’siri cheklangan bo‘lib, asosan muayyan bir shtatda faoliyat yuritadi va shtatlardagi mahalliy qonunchilik palatalariga bo‘lib o‘tgan saylovlardagi ishtiroki bilan cheklanadi. Ular ko‘p sonli bo‘lganligi uchun namuna sifatida quyidagilarni

keltirish mumkin:

1. Jammu va Kashmir shtatida: Jammu va Kashmir Milliy Konferensiyasi, Jammu va Kashmir Xalq Demokratik Partiyasi;

2. Gao shtatida: Maxarashtravadi Gomantak partiyasi, Gaoni asrash Fronti va boshqalar.

Umuman siyosiy patiyalar va jamoat birlashmalarini nazariy jihatdan mohiyatini anglash Hindistonda ularning demokratiyani rivojlantirishga qo‘shayotgan xissasini to‘liq anglab olishga yordam beradi. « Parti ya» so‘zi loti ncha «parti o» so‘zi dan keli b chi qqan bo‘li b, « i sh », « qi sm » degan ma’nolarni anglatadi . Si yosi y parti ya — ahol i ni ng , si nfni ng , i jti moiy qatlam yoki qatlamlarni ng bi r qismi . Uning paydo bo‘li sh i ni si yosatshunoslar burjua demokrati yasining vujudga kelish davriga ni sbat beradi lar . Bi roq davlatlarni ng konsti tutsi yalari da parti ya haqi dagi moddalar faqat XX asrga keli b paydo bo‘ldi . Hozi rg i zamon jam i yati ni ng si yosi y hayoti murakkab, zi ddi yatli va xi lma-xi ldi r . Bugun bi ron - bi r si yosi y parti ya mavjud bo‘lmagan davlatni tasavvur qi l i sh qi yi n . Hozi rg I dunyoni ng aksari yat mamlakatlari da i kki parti yavi y yoki ko‘pparti yavi y ti zimlar mavjud.

Siyosiy parti yalar si yosi y hoki mi yat mexani zm i ni ng faol i yat ko‘rsati sh i da i shti rok etadi yoxud unga muayyan ta’s i r o‘tkazadi . Ular faol i yati ni ng asosi y ji hati aholi si yosi y

ongi ni ng shakllani sh i ga ta’s i r ko‘rsatishidir

Si yosi y parti ya ko‘p mezonli va murakkab hodi sa bo‘lganli gi tufayl i uni ta’r i flashga ham turl i cha yondashuvlar mavjud . Umuman olganda, u chta ana shunday asosiy yondashuv ajrati b ko‘rsati ladi . Ayri mlar parti yani ko‘prok mafkuravi y bi rlashma si fati da tushunadi lar . Boshqalar parti yani saylov jarayon i , saylovoldi kurashi , hoki mi yatni egallashga i nti l i sh bi lan bog‘li q holda ta’r i flayd i lar . Marksch i lar «parti ya» tushunchasi ga

si nfi y nuqtai nazardan ta’ri f beradi lar . Ular parti yani si nfni ng eng ongli , uyushgan , o‘z manfaatlari ni himoya qi ladi gan qi sm i deb hi soblaydi lar . Shunday qi l i b quyi dagi ta’r i fn i asos si fati da qabul qi l i sh mumki n: si yosi y par ti ya — fuqarolarn i ng eng faol , mafkuravi y mushtarakli k bi lan bog‘langan , davlatda hokimi yatni qo‘lga oli shga i nti luvch i qi sm i , i xti yori y i tti foq i . Hoki miyat — har qanday parti yani ng asosi y maqsadi . Parti ya qaysi i jti moi y guruh yoki si nfni ng tashabbus i bi l an yuzaga kelgan bo‘lsa aynan shularn i ng manfaatlari ni amalga oshi ri sh vosi tas i hi soblanadi . Parti ya o‘z oldi ga qanday maqsadlarni qo‘ygan bo‘lsa ham ularga hoki mi yat uchun kurash , o‘z

hukumati ni shakllanti ri sh yoki koali si on hukumat tarki bi ga o‘z vaki llar i ni ki ri ti sh orqali er i shadi . Hukmronli kni qo‘lga ki ri tgan parti ya davlatni ng butun qudrati dan o‘zi ga vakolat

bergan i jti moi y- si nfi y kuchlarni ng manfaatlari yo‘li da foydalan i shga i nti ladi .

Parti ya boshqa jamoat tashki lotlar i va harakatlardan , lobbi stlar tu zi lmalari dan aynan shun i si bi lan farq qi lal i . Bu sanab o‘ti lganlar ham xuddi parti yalar si ngari si yosi y hayotda faol i shti rok etadi , leki n o‘z oldi ga davlatda si yosi y hoki mi yatni qo‘lga ki ri ti sh va hokimi yatdan foydalan i sh maqsadi ni qo‘ymaydi .

Parti yalar bi lan i jtimoi y harakatlar o‘rtasi dagi tub farq shundan i boratki , parti yalar davlat hokimi yati ni amalga oshi ri shda i shti rok et i sh uchun kurashadi lar , i jti moi y harakatlar esa unda bevosi ta i shti rok eti shga da’vo qi lmaydi lar va shu bi lan bog‘li q majburi yatlarni ham o‘z zi mmalari ga olmaydi lar . Si yosi y parti yalarni ng asosi y belgi lar i ga quyi dagi lar ki radi : ularni ng si yosi y hayotda faol i shti rok et i sh i , a’zol i kni ng va muayyan i jti moiynegi zni ng mavjudli gi , si yosi y dastur va ustavga ega bo‘li sh i , parti yaga bi rlashg an ki sh i larn i ng umumi y manfaatlarga va bi r - bi ri ga yaqi n bo‘lgan mafkuravi y qarashlarga ega bo‘li sh i ; bi r yoki bi r necha l i derlarni ng mavjudli gi .

Shunday qi l i b, parti yalar vujudga keli sh i ni ng juda ko‘p yo‘llari mavjud. Parti yalar paydo bo‘li sh i ni ng i kki asosi y sabab i ni ko‘rsati sh mumki n:

- si yosatda i shti rok eti sh sohasi ni ancha kengayti rgan umum i y saylov huquqi ni ng

jori y et i l i sh i ;

- i shch i lar si nfi ni ng tashki l i y ji hatdan ri vojlani sh i . Buni ng ta’s i ri i kki yoqlama namoyon bo‘ldi :

bi r tomondan , uyushayotgan proletari at parlamentda va undan tashqari da uni ng manfaatlari ni hamoya qi luvch i ko‘plab ommavi y parti yalarni yaratdi ;

i kki nchi tomondan esa, raqobat taqozosi bi lan an’anavi y si yosi y guruhlarni ng son ji hatdan o‘si b

borayotgan proletar parti yalari ga o‘zlari ni ng teg i shl i tarzda transformatsi ya qi l i ngan tash ki l i y tuzi lmalari ni qarshi qo‘yi sh zarurati paydo bo‘ldi

.Parti yalar si yosi y qarashlari bi r - bi ri ga yaqi n bo‘lgan shaxslardan tashki l topgan , barqaror va si yosi y pog‘onalarga ega bo‘lgan tashki lotdi r . Parti yalarni ng asosi y maqsadlari

u yoki bu tarzda si yosi y ti zi mlarda hoki mi yatni amalga oshi ri sh bi lan bog‘li q bo‘lgan . Ular a’zolar i ni ng umum i y si yosi y g‘oyalari asosi da parti yalarni ng dasturlari i shlab chi qi ladi va

ularda qi ska, o‘rta va uzoq muddatli i sti qbolga mo‘ljallangan vazi falar belgi lanadi . Parti ya tuzi lmasi da quyi dagi asosiy qismlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

a) rahbarl i k rol i ni boshqaruvchi oli y yo‘lboshchi va shtab

b) rahbarl i k qi luvch i guruhni ngbuyruqlari ni bajaruvchi barqaror byurokrati k apparat;

v) byurokrati ya tarki bi ga ki rgan iholda parti ya hayoti da i shti rok etuvchi faol parti ya a’zolari ;

g ) parti yaga ergashuvchi , leki n uni ng faol i yati da juda kam i shti rok etuvchi passiv a’zolar .

Ular qatori ga parti yaga xayri xoh bo‘lganlarni va pul-mablag‘ bi lan yordam ko‘rsatuvchi larn i ham qo‘shi sh mumki n . Bi ri nchi mezon ( tashki lotn i ng uzoq muddat mavjud bo‘li sh i ) parti yani o‘z asosch i lar i va i lhomch i lar i bi lan bi rga yo‘q bo‘li b ketuvchi fraksi yalar va to‘dalardan farqlash i mkoni ni beradi .

I kki nchi mezon (tashki lotn i ng to‘la mi qyosda, mahalli y nog‘onalarni ham qamrab olgan holda faol i yat ko‘rsati sh i ) parti yani tashki lotlar bi lan mukammal va doi mi y aloqaga

ega bo‘lmagani holda faqat mi ll i y mi qyosda mavjud bo‘ladi gan oddi y parlament guruhi dan farqlab turadi .

Uchi nchi mezon (hoki mi yatni amalga oshi ri sh uchun i nti l i sh) si yosi y parti yalar bi lan turl i i jti moi y- si yosi y tashki lotlar o‘rtas i dagi farqn i belgi lashga i mkon yaratadi . Parti yalarn i ng bevosi ta maqsadi — hokimi yatni egallash yoki uni amalga oshi ri shda i sh ti rok eti sh . Parti yalar jam i yatni ri vojlanti ri sh yoki qayta quri shn i ng global konsepsi yalari ni olg‘a surad i va uni amalga oshi ri shga i nti ladi .

To‘rti nchi mezon (xalqni ng qo‘llab- quvvatlashi ga eri sh i sh , xususan , saylovlar yo‘li bi lan ) parti yani tazy i q o‘tkazuvchi guruhlardan ajrati b turadi , ular , odatda, saylovlarda

i shti rok etmaydi lar , parlament hayoti da qatnashmaydi lar , faqat parti yaga, hukumatga, i jtimoi y f i krga yashi ri n ta’s i r ko‘rsatadi lar . Si yosi y parti yalar — shunday si yosi y

bi rlashmalardi rki , ular i jtimoi y guruhlarni ng manfaatlari , maqsadlari va i deallari ni jamlanti ri lgan shaklda i foda etadi lar , ana shu guruhlarni ng eng faol vaki llar i dan tashkil topad i lar va jam iyatda davlat hokimi yati ni amalga oshi ri sh bo‘yi cha o‘zaro hamkorli k jarayon i da ularga rahbarli k qi ladi lar . Ular si nflarni va boshqa i jtimoi y guruhlarni bi r- bi rlari bi lan hamda davlat hokimi yati bi lan bog‘lovchi vosi tach i i nsti tutlar sifati da namoyon bo‘ladi lar .

Si yosi y parti yalar si yosatni ng o‘zi cha faol i yat ko‘rsatuvchi sub’ektlari si ngari boshqa i jti moi y- si yosi y tashki lotlar bi lan bi r qator umumi y ji hatlarga ega.

Jumladan , muayyan tashki lotn i ng hamda hoki mi yat va boshqaruv apparati ni ng mavjudli gi ; ularni ng a’zolar i ni bi rlashti ri b turuvch i va tarafdorlarn i jalb etuvchi g‘oyavi y tamoy i llarn i ng mavjud bo‘li sh i ; muayyan dasturi y qoi dalarni ng qayd eti l i sh i (ular ochi q i fodalan i sh i ham , yashi ri n mavjud bo‘li sh i ham mumki n); a’zolar va tarafdorlardan i borat ommavi y negi zni ng

mavjudli gi . Parti yalarni boshqa tashki lotlardan ajrati b turuvch i eng asosi y belgi esa ularni ng davlat hoki mi yati uchun , davlat si yosati ni shakllanti ri sh va davlat hokimi yati ni amalga oshi r i shda i shti rok eti sh huquqi uchun ochi q va ani q i fodalangan kurashga yo‘nalti ri lganl i gi di r .

Si yosi y parti yani ng mohi yati quyi dagi asosi y tavsi flarga bog‘li q: parti yani ng i jtimoi y tarki bi va i jtimoi y negi zi ; parti ya rahbari yati ni ng tarki bi , manfaatlari va maqsadlari ; tashki lotn i ng dasturi y qoi dalari ; uni ng si yosi y xatti -harakatlari ni ng ob’ekti v yo‘nalti ri lganl i gi .

Si yosi y parti ya mohi yati ni ng eng muhim ko‘rsatki chi uni ng oxi r - oqi batda kimni ng va qanday kuchlarni ng manfaatlari hamda qarashlarini ifoda etishi , hi moya qi l i sh i va o‘z

kundali k faol i yati da amalga oshirishidir .

Hulosa

Xulosa qilib aytish mumkinki, Hindistonda demokratiyaning rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, unda quyidagi tarixiy jihatlar muhi m ahamiyat kasb etadi:

Birinchidan, Hindistonda demokratiyaning zamonaviy tamoyillarining qaror topishi Buyuk Britaniya imperiyasi mustamlakachiligi, davlat boshqaruv tizimida qo‘llagan tajribasi bilan bog‘liqdir. Mamlakatning mustaqillikka erishishi Hindistonda demokratik davlat barpo etish imkoniyatini yaratdi;

Ikkinchidan, Hindiston siyosiy elitas ining katta qismi G‘arb an’analariasosida ta’lim olganligi va ulardagi g‘arb davlatchilik tajribasi bilan yaqindantanishligi mamlakatda mustaqillik yillaridan so‘ng demokratiyani rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etdi;

Uchinchidan, mustaqillik yillaridan keyingi davrda mamlakatda HindistonMilliy Kongress partiyasining yuqori mavqeni egallashi va 1990 yillarga qadar o‘z ta’sirini saqlab qolishi, uning bugungi kunda Bxaratiya Janata partiyasi bilaraqobati ikki partiyali tizimning shakllantirganligi ham demokratiya rivojlanishingasosiy jihatlarini belgilab berdi.

To‘rtinchidan, Hindistondagi demokratik tartibot sharoitida anarxiyaningsaqlanib qolganligi bir qator tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilishi. Bunda asosiye’tibor mamlakatning ichki va tashqi siyosatida beqarorlik elementlarining mavjudbo‘lishi bbilan izohlanadi. Ular qatoriga hind-musulmon munosabatlari, sikxayirmachilik faoliyati, Pokiston bilan bo‘lib o‘tgan urushlarni keltirish mumkin.

Biroq mazkur yondoshuvlar nisbatan tarixga daxldor bo‘lib, hozirgi kundagi Hindistondagi siyosiy tizimni demokratik tamoyillarga asoslanmagan deb xulosaberish maqsadga muvofiq emas va bir tomonlama qarash hisoblanadi.

Hindistondagi siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining mamlakatdagi demokratiyani rivojlantirishga qo‘shayotgan

xissasini tahlil etishda ularning funksiyalaridan kelib chiqqan holda fikr bildirish maqsadga muvofiq sanaladi:

1. Tashki lotn i ng uzoq muddat davom i da mavjud bo‘li sh i , ya’ni parti ya uzoq muddat davom i da si yosi y faol i yat ko‘rsati shn i mo‘ljallaydi ;

2. Mi ll i y rahbari yat bi lan doi miy aloqada bo‘l i b turuvch i barqaror mahalliy tashki lotlarn i ng mavjudli gi ;

3. Markazi y va mahalli y tashki lotlar rahbarlari ni ng faqat hoki mi yatga qandaydi r ta’s i r ko‘rsati shn i emas, balki hokimi yat uchun kurashni o‘z oldi ga maqsad qi l i b qo‘yi shi ;

4. Saylovlar yoki boshqa usullar yordam i da o‘zi ni ng xalq

tomon i dan qo‘llab- quvvatlani sh i yo‘llari ni i zlash .

Bu esa kelgusida hind jamiyati va davlat boshqaruvida demokratik

an’analarga amal qilinishi kengayib borish imkoniyatini yaratadi.