Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


  Qadimgi jamiyatlarda  axloq  va  mafkura  dinamikasi



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet77/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

3. 
Qadimgi jamiyatlarda  axloq  va  mafkura  dinamikasi. 
Mezolit 
va neolit  davrlarida axloq  normalari  va  diniy  dunyoqarash  chambarchas 
bog‘langan  va  bir-birini  to‘ldirib  m ustahkam lar  edi.  Jam oa  asrlar  davo- 
m ida shakllangan va deyarli  o ‘zgarm aydigan urf-odat,  an’ana,  axloq nor­
malari asosida yashar edi.
112


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Urf-odat,  an’analarga rioya qilish insonga b o ‘ysunm aydigan oliy  ku- 
chlarga  m urojaat  qilinib,  urf-odat,  an 'analam i  ajdodlar  vasiyat  qilgan, 
ular abadiy  ularni  buzish mumkin em as deb hisoblagan.  Ulam ing o ‘m iga 
yangiliklar qiyinchilik  bilan kiritilgan.  Ular bajarilm asa yoki  buzilsa,  in- 
sonning jazolanishi  muntazam  uqtirib borilar edi.
Ibtidoiy  odam   doimo  ko‘plab  ta ’qiqlar,  «tabu»  va  qattiq  jazodan 
q o ‘rqib  yashar  edi.  Chunki  og‘ir  va  shafqatsiz  hayot,  dushm an jam oa- 
lam ing  tahdidi,  yirtqich  hayvonlarga  yem ish  b o ‘lish  xavfi,  tabiiy  ofat- 
lar,  m untu/am   kasalliklar natijasida odam lar qudratli  xudolam i  urf-odat, 
ninrosim  raqslari, qurbonliklar bilan yum shatish, shafqatli qilishga urinar 
ixlilar.  Tabiat  kuchlari  ilohiylashtirilgan  (anim izm ). A jdodlarga sig‘inish 
vasiyat  qilingan  urf-odat,  qoidalarga  qat'iy  b o ‘ysunish,  chekinganlam i 
jazolash bilan m ustahkam lanar edi.  K ohinlar va oqsoqollar diniy-axloqiy 
norm a va urf-odatlarga rioya qilinishini  nazorat qilib,  to ‘plangan tajriba, 
ko‘nikm a  qoidalarini  to ‘plab  am alda  q o ila g a n la r  va  yosh  avlodga  qol- 
dirganlar.
Ibtidoiy jam oa davrida diniy tasavvurlarning animizm,  fetishizm , to- 
temizm,  m agiya  va  shom onlik  ko‘rinishlari  boMgan.  Ilk  diniy  tasavvur- 
lam ing  unsurlari  neandertallar yashagan davrga borib taqaladi.  Neander- 
tal  qabrlari  Osiyo  va  Yevropada  ko‘plab  saqlanib  qolgan.  (  0 ‘lkam izda 
Teshiktosh  neandertali  qabri  Boysun  to g ‘ida  saqlanib  qolgan).  Neander- 
tallam ing  dunyoqarashiga  ko‘ra  go‘yo  «ruh»  o ‘lgan  kishining  tanasiga 
qaytishi  mumkin.  O 'shanda  tirik  odam larga  kerak  boMadigan  narsalar 
unga  ham  kerak  boMadi  deb  o ‘ylaganlar.  Shu  sababli  neandertallardan 
boshlab qabrlarga m ehnat qurollari,  qurol,  buyum lar va ozuqa q o ‘yilgan.
Animizm  -  ruhlarga va tabiat  hodisalarining  barchasida ruhlar mav- 
judligiga  ishonish,  odamni  nomoddiy  ruhiy  m avjudotlar  bilan  m uloqot 
qilishi  m um kinligiga  ishonch.  Fetishizm  -   (m agiya  xossalari  mavjud 
boMgan  jonsiz  narsalarga  sigMnish)  qurigan  daraxt,  xarsang  toshlarga 
sigMnish.
Totemizm -  hayvonlar  ruhiga sigMnish,  avlodning  yagona  bir  umu- 
miy ajdod totemdan tarqalganiga ishonish. Bu e ’tiqod uzoq vaqt urug‘ning 
birligini  saqlab qolishga imkon berdi. Totem (am erika hindulari -  algon- 
kinlar  tilida  -   «ototam»-aka»  m a’nosini  bildiradi)  har  qanday  hayvon, 
qush,  baliq,  o'siinlik,  qoya,  hasharot  boMishi  mumkin.  H ar  bir  urug‘, 
qabila,  jam oaning  totemi  boMgan.  Am erika  hindularida,  totem   —  urug‘ 
boMgan.  Misol  uchun  turkiy  xalqlam ing totem i  -  kumush  b o ‘ri  boMgan.
113


R. RAJABOV
Am erika hindularida totem   odam ni  ismini  bir qismini  tashkil  etgan.  Mi- 
sol  uchun C hingachguk -   Ulkan  lion, Ayyor Tulki,  0 ‘tkir k o ‘zli  Lochin. 
Totemizm q ad im d a- ovchi  urug‘-jam oalarida keng tarqalgan.
Shom onlik  -   dam lar  va  oliy  ruhiy  kuchlar  o ‘rtasida  vositachilik  qi- 
lishni  bildiradi.  Shom on tegishli  m arosim   asosida,  u  yoki  bu  vosita yor- 
dam ida  o'zini  trans,  ekstaz  holatiga  keltiradi:  Bu  turli  m ast  qiladigan 
narsalar (m isol  uchun  giyohvand  moddalar),  do ‘m bira sadolari  hamroh- 
ligida  raqsga  tushish  bilan  birga  am alga  oshiriladi.  Raqsga  tushayotgan 
shom onning  og‘zidan  k o ‘pik  ketadi,  ba’zi  hollarda  tutqanog‘i  tutib  qo­
ladi.  U  tushunarsiz  tilda  so‘zlam i  qichqiradi.  Bu  shom onni  ruhlar  bilan 
m uloqot  qilayotgani,  ruhlar  shom onning  biror  bir  istagini  bajarayotgani 
(misol  uchun  bem om i  davolayotgani) belgisi hisoblanadi.
M agiya -  sehrgarlik  moddiy  borliqdan  ajralgan  ruhlar  dunyosi  bor- 
ligiga asoslanadi,  unga  u  yoki  bu tarzda ta ’sir qilish m um kin  deb  hisob- 
laydi.  M agiya  sirli  kuchlarga  ta ’sir  qilib,  ulam ing  yordam i  bilan  atrof- 
m uhitga  ta ’sir  qilish  e ’tiqodi  m agiya  moddiy  borliqdan  ajralgan  ruhlar 
dunyosi  mavjudligiga,  unga  u  yoki  bu  tarzda  ta ’sir  qilish  m um kin  deb 
ishonishga  asoslanadi.  M agiya  -   sehrgarlik,  davolash,  odamni  issiq-so- 
vuq qilish, ob-havoga ta ’sir o‘tkazish kabi ishlam i am alga oshiradi. Misol 
uchun:  yo m g‘ir  chaqirish,  bo‘lg‘usi  ovni  om adli  b o ‘lishi  uchun  m agiya 
m arosim i am alga oshirilgan.  M agiyada ko ‘zm unchoq, tum or taqish, turli 
afsunlar oqish yom on k o ‘zlardan, balo-qazodan asrash vositasi bo‘lgan
M agiyada g ‘ayri  tabiiy  y o ‘llar  bilan,  m a’lum   bir harakatlar yoki  ha- 
rakatsizlik  bilan  (tabu-taqiqlarga  rioya  qilish)  istalgan  natijaga  erishish 
m umkin deb hisoblanadi.  Ov bilan bo g‘langan  m agiya m arosim larii  g ‘or 
tasviriy  san'atida yaqqol  k o ‘rinadi.  G ‘or tasvirlarda qadimgi  odam lar ov 
qilishi  kerak  bo‘lgan  hayvonlar  tasvirlangan.  B a’zi  tasvirlar  qizil  yoki 
sariq  bo‘yoq  bilan  belgilangan.  Bu  qizil  rangga  bo ‘yalgan  kalta  nayza- 
larning izi,  b o ‘lg‘usi  ovda hayvonlam i  o ‘lishini  bildiradigan «qon»  ram- 
zi,  qadim gi  ovchilarga  ovda  om ad  olib  kelishini  bildirgan.  B o‘ig‘usi  ov 
oldidan  g ‘orda  ovchilar m agiya marosimi  o ‘tkazib,  raqs  tushib  ov  o ‘lja- 
si  bo ‘lgan  hayvon  tasviriga  kalta  nayzalar  otganlar.  Bu  b o ‘lg‘usi  ovni 
omadli  bo‘lishini goyoki taminlagan.
Dafn m arosim lari diniy tasavvurlar bilan bo g‘langan.  Dafn m arosim i 
ilk  qadimgi  odam ning  dunyoqarashini  aks  ettiradi.  Dafn  qilingan  odam  
tanasiga qizil bo‘yoq sepilishi, quyosh botishi va chiqishiga qarab mayitni 
qabrga  q o ‘yilishi,  qabrga  turli  buyum lam i  qo‘yilishi  qadim gi  odam ning
114


jah o n  sivilizatsiyalar! tarixi
o‘lim va hayot, tugMlish, u dunyoda hayotning davom  etishi  to‘g‘risidagi 
qunyoqarashini aks ettiradi. Dafn e’tiqodi keyin barcha dinlarda saqlanib 
qoldi  va umuminsoniy  qadriyatga  aylandi.  Ilk  odamni  qiziqtirgan  hayot 
va  o‘limning  abadiy  muammosi  qadimdan  hozirgi  kungacha  uzluksiz 
munozara mavzusi bo‘lib qolmoqda.
Mifologiya.  Xalq  o g‘zaki  ijodi  folklor  mifologiya,  ma'naviy  hayo­
tning  ko‘rinishini  ilk  shakli,  odamni  qurshab  turgan  dunyoni  va  o‘zini 
shu  dunyoda  anglashidir.  Ibtidoiy  jam oa  davridan  mifologiya  ertaklar, 
afsonalar,  rivoyatlar,  topishmoqlar va dostonlar shaklida paudo  bo‘lgan. 
Odam tabiat hodisalarini, osmon jismlari, o‘zi uchun sirli boMgan koinot- 
ni, o ‘z hayotini,  ogMr, xavf-xatarga to‘la o‘z hayotining qiyinchiliklarini, 
o‘z oldida turgan muammolami  yechimini.  o‘z orzu  umidlarini,  o ‘zi  su- 
yangan qadriyatlami  mifologiyada ifodalagan.
Mehnat  unumdorligining  oshishi,  ijtimoiy  tabaqalanish,  ijtimoiy 
qatlamlar,  sinflar,  davlat huquqining  paydo  boMishi  insonning m a’naviy 
dunyosini  ham  o‘zgartirdi.  Shu  vaqtgacha yagona  bo‘lgan  m a’naviy  ha­
yot  oqimi  moddiy  ishlab  chiqarishdan  ajralib,  bir necha o ‘zaro bogMan- 
gan mustaqil jilg ‘alarga boMinib ketdi.  Ularni  bajaradigan alohida guruh 
odamlar: kohin, shomon, musiqachi, raqqos, m e’mor, o‘qituvchi, rassom- 
lar paydo  bo‘ldi.  Lekin  axloq,  yurish-turish  qoidalari  to‘plami  bo‘yicha 
mustaqil jilg ‘a topilmadi.  Uni  tushuntirish,  saqlash  va unga  rioya qilish 
vazifasini  aqliy mehnat, diniy e ’tiqod xodimlari  bajardilar.  Kohinlar (ax­
loq  normalarini  xudo vasiyatlari  bilan  bog‘ladilar),  huquqshunoslar  (bir 
qator  eski  yurish-turish  qoidalarini  huquq  normalarida  ko‘tardilar,  unga 
rioya qilish davlat va u vakolat bergan sud kuchi  bilan mustahkamlandi), 
o ‘qituvchilar  (yosh  avlodga yurish-turish  qoidalarini  o‘rgatdilar),  fayla- 
suflar (axloq qoidalarining mazmunini tushuntirdilar) faqat aqliy  mehnat 
bilan shug‘ullandilar.
Yurish-turish  qoidalari  mazmuni  ham  o‘zgardi.  Jamoa  hayotiga  yot 
boMgan jam oa yerining birqismini bosib olish, zulm qilish, qabiladoshini 
qul  qilish  qattiq jazolanar edi.  Endilikda esa bu vaziyat yangi  diniy rivo­
yatlar va axloq normalari bilan mustahkamlana boshlandi. Din peshvolari 
o ‘g‘rilik qilma, yaqin odamlaringa yomonlik istama birovni mulkiga ko‘z 
olaytirma  deb  uqtira  boshladilar.  Kohinlarning  o ‘zlari  mulkdorlar,  qul- 
dorlarga aylandilar va ishlab  chiqarilgan  mahsulotning bir qismi,  urush- 
larda  olingan  oMjalardan  o‘z  ulushlarini  talab  qila boshladilar.  Kohinlar 
jam iyatda  imtiyozli  yopiq  tabaqaga  aylandilar  (Misr,  Ossuriya,  Bobil).
115


R. RAJABOV
Davlat  hokim iyati  bilan  birga,  diniy  hokim iyat  ham  paydo  boMdi.  Ko- 
hinlar davlat hokim iyati  bilan  ham korlik  qilib, jam iyatni  m a’naviy-m af- 
kuraviy  sohasini  boshqardilar.  Ta’lim  tizim ini toMa egallab  oldilar.  B a’zi 
hollarda bosh kohinlar oliy dunyoviy hokim iyatni  ham egallab olar edilar 
(misol  uchun, M isr va Bobilda).
Ikkinchi  sivilizatsiya tongida din  va axloq  sohasida m a’naviy  hayot- 
ning sohalari  m azm un v a vazifalari tubdan  o ‘zgardi.  Bu m a’naviy-m ada- 
niy taraqqiyotini  keyingi  m ing yillarda belgilab  berdi.  Lekin  ayrim xalq- 
larda diniy qarashlar va axloqiy norm alar o'zgarm adi.
Bu  sohada  keyingi  to ‘ntarish,  yangi  eraga  o ‘tish  davrida  yuz  berdi. 
Karl Yaspers uni «Os vaqti»  (tayanch vaqt) deb ataydi.  (60  S.  32.  37-39). 
Bu to ‘ntarishning asosiy mazmuni -  dunyo dinlari  (xristianlik, buddaviy- 
lik va  islom  dini)ning paydo boMishi  edi.
Bu vaqtda nafaqat  navbatdagi  sivilizatsiyaning tushkunligi,  balki  bi­
rinchi  supersikl  sivilizatsiyalam ing  triadasi  (uchligi)  tushkunligi  boMdi. 
Birinchi  yorib  o ‘tishning  kuch-qudrati  sezilarli  tugadi.  Dunyo  aholisi 
ancha  o ‘sdi.  Ishlab  chiqarishning  o ‘sish  sur'ati  sekinlashdi.  K am bag‘al- 
yo'qsil xalq om m asining noroziligi kuchaydi. U lar o ‘z kuchini y o ‘qotgan 
har  xil  eski  dinlarga  ishonm ay  qo‘ydilar.  Ular  m a’naviy  madad,  umid, 
tayanchni  boshqa  dindan  izladilar.  Zaiflashib  borayotgan  davlat hokimi- 
yatini qoMlashga harakat qilgan eski dinlar endilikda om m aning ishonchini 
y o ‘qota boshladi.  H ukm ron tabaqa axloqiy  aynishni  boshdan  kechirayot- 
gan edi. Bulaming hammasi yangi ideallar va ma’naviy normalami izlashga 
turtki  berdi.
Dunyo dinlari  paydo boMishining boshqa sababi  bu jah on  dinlarining 
shakllanishi  sharoitida  mamlakatlar,  hududlar  o ‘rtasida  m a’naviy  integ- 
ratsiyaning jadallashuvi,  o ‘zaro  m a’naviy-m adaniy  aloqalarning  kucha- 
yishi  boMdi.  Tarixdan  m a’lumki,  yangi  dinlam ing  ilk  davrida  ulam ing 
muxlislari  ta ’qib  ostiga olingan.  Xristianlik  islom  dinlariga e ’tiqod qilis- 
hga, eski e ’tiqod tarafdorlari kuchli qarshilik qilganlar. Dunyo dinlarining 
hududlar,  siyosiy  va  iqtisodiy  kuchlarda  hukm ron  siyosiy-m afkuraviy 
mavqeyini  egallashi  keyinroq,  navbatdagi  supersiklda  yuz  berdi.  Lekin 
endigina tugMlgan jahon  dinlarida  parokandalik  hukm  surib,  turli  oqim ­
lar, sektalarsoni k o ‘paydi. Jahon dinlari  asoschilari  tarixiy  kishilar boMib 
o ‘tgan  deb  ko‘rsatiladi.  Sidxartxa  G autam a  er.  a w .  566-yilda  rojaning 
oilasida tugMlgan,  keyinchlik  Budda  (ilohiy  nurlangan)  deb  atalgan.  Iso 
payg‘am bar  duradgorning  o ‘gMi.  Uning  tugMlgan  kunida  hozir Yevropa
116


erasi  hisobi  olib  boriladi.  Muhammad  payg  ambar  5 7 0 -y j]^   |yiakkada 
dunyoga kelgan. U  kishi  oxirgi payg‘ambar bo‘lib,  612-yi]cjan  jsiom  j j .  
nini targ‘ib qilgan.
Qadimgi jamiyatlarda  xalq  og‘zaki  ijodi  namunalari  poemalar,  dos- 
tonlar,  ertaklar,  afsona  va  rivoyatlar  yaratildi.  Noyob  narriunalar  gifati- 
da  ajdodlarimiz  qadimda  yaratgan  «Shiroq»,  «To  mans»  afsonalarini, 
Gomeming «lliada va Odisseya»  poemalari,  hindlaming «Maxobxorat» 
va  «Ramayana»  dostonlarini  ko‘rsatish  mumkin.  Xitoy<]agj 
Szin 
(Qo‘shiqlar  kitobi)  kitobi,  mashhur  diniy-falsafly  «Aves^0»_  «Javrot» 
kabi  diniy  kitoblarni  ko‘rsatish  mumkin.  Qadimgi  Mesop0^arnjya  0izj_ 
ning  boy  adabiyoti bilan ajralib  turadi.  Bizgacha  Shumer  adabiyotining 
150 yodgorligi yetib kelgan (er.  avv.  V ming yillikllar).  Вц]аг Jostonlar- 
ning she’riy to‘plamlari, epik ertaklar, to‘y, sevgi qo  shiqlarj, dafn maro- 
simlari, podsholar,  xudolaming maqtov madhiyalari, m asa]]^   maqollar, 
aforizmlar,  maktab  didaktik  to‘plamlari  va Gilgamush  dostoni  (er.  avv. 
XIX  asr) yaratildi.  Bizgacha yetib  kelgan  Qadimgi  Misr adabiyoti yod- 
gorliklaridan  «Sinuxet»  hikoyasi,  «Kemada  halokatga  uchraganlar»  er- 
tagi,  «Arfa  chaluvchi  qo‘shig‘i)>,  «Ipuser  so  zlari»  va  bir  qator  boshqa 
adabiyotlami aytish mumkin.
Zamonaviy  teatming  tarixi  qadimdan  boshlanadi.  Ilk  teatr  qadimgi 
Misrda paydo  bo‘lgan.Teatrda diniy  syujetlar asosida sahna asarlari  ijro 
etilgan. Keyin teatr dunyoning 
b o s h q a  
joylariga tarqalgan, Yunoniston va 
Rim teatrlari mashhur bo ‘ lgan.
Er. aw . V asrdan dramaturgiya yetakchi janrga aylandi. Afinalik Esxil 
(er.  avv.  525-456 yillar) 90 ta drama,  Sofokl (er. avv. 497-4о6_ущаг)  ш  
ta drama yozdilar.  Komediyaning otasi dramaturg Aristofan  e(ji  Er.  avv. 
445-385-yillar  u  «Lisistrat»,  «Arilar»,  «Qushlar»,  « T in c h l^ ^   «Ayollar 
xalq yig‘inida» nomli hajviy asarlami yozdi. Hindistonda erarnizning IV —V 
asrlarida yashagan Kalidasi mashhur dramaturg va yozuvchi edi.  Qadim­
gi  Hind  adabiy  yodgorliklaridan biri  «Panchatatra»  (Besh  kitobjda  real 
va  fantastik  syujetlar qo‘shilib  ketadi.  Qadimgi  davr hukjH(joriar[ ulkan 
maqbaralami barpo qildilar.  Ulardan biri Misr piramidalari(jjr  Xeops pi- 
ramidasining balandligi  147  metr,  asosining har bir qirrasi 
230 metr,  2.5 
mln  tosh  plitalardan bunyod  qilingan.  Ossuriya  podsholarinjng  poytaxt 
Nineviya shahridagi saroyi ulkan hajmlarda bunyod qilingan edi. Arabis- 
ton yarim orolida milodiy birinchi  asr boshlarida nabatey xalqi oziga xos 
yuksak madaniyatni yaratdi.Nabateylar tog‘da о  yib bunyod etilgan poy-
__________ _____________________ _____ __ _______________Jahon sivilizatsiyalari tarixi
117


R. RAJABOV
taxt Petra shahrida noyob me'm oriy inshootlar uylar, saroy,  ibodatxonalar 
va m aqbaralam i  qurdilar.
Temir davrida 0 ‘rta O siyoda hozirgi  0 ‘zbekiston,  Turkm aniston hu- 
dudlarida  ulkan  saroylar,  qal’alar  va  m udofaa  inshootlari  barpo  qilindi. 
Qadim da o ‘lkam izda shahar m e’morchiligi yuksak rivojlandi. A frosiyob, 
Bolaliktepa, Varaxsha kabi shahar-qal’alar,  ularning ichidagi saroylar de- 
vorlari  ajoyib devoriy relyef tasvirlar bilan bezatilgan.
Antik  davrdan  boshlab  hasham atli  jam oa  inshootlari  qurilgan  edi. 
Bunday  inshootlarga  Iskandariyadagi  muzey,  mayoq,  Rodosdagi  ulkan 
haykal,  Rimdagi  Kolizey  teatrini aytish m umkin.
Q adim gi  dunyoning  bizgacha  yetib  kelgan  madaniy  m erosidan  biri 
haykaltaroshlik  san’ati  nam unalaridir.  Jez  asrida  xudolar,  hukm dorlarni 
sharaflaydigan ulkan haykallar bunyod qilindi  va ular saroylar,  ibodatxo­
nalar,  m aydonlarda  o ‘m atildi.  Saroy  rassomlari  hukm dorlar va  ularning 
yaqinlarini  portret  rasmlarini  yaratdilar.  A na  shunday  noyob  san’at  na- 
m unalaridan  biri  hozirgi  kunda  B erlin  m uzeyida  saqlanayotgan  m alika 
N efertitining haykal  portretidir. A ntik  dunyoda,  ayniqsa,  qadim gi  Yuno- 
nistonda ajoyib  m arm ar haykallar yaratildi.  Siyosiy  arboblar,  yunon  xu- 
dolari,  qahram onlam ing  bizgacha yetib kelgan yunon haykallarida inson 
jism ining  g o ‘zalligini  tasvirlashga  harakat  qilingan.  Saroylar,  ibodatxo­
nalar, jam oat  binolari  freska va m ozaikalar bilan  bezatildi.  Saroy  devor- 
larida nodir tasviriy san ’at nam unalarini  k o ‘rish  mumkin.
Hindistonda  keyinchalik  budda  ibodatxonalari  haykallar  bilan  beza- 
lib,  dunyoda  m ashhur  b o ‘ldi.  A m erika  q it’asida  qadim gi  m adaniyatlar 
o ‘ziga  xos  tarzda  rivojlandi.  Lokal  sivilizatsiyalardan  biri  qadimgi  ol- 
m eklarga tegishli.  Ular oltin, bazalt, diorit va nefrit toshlarga ishlov berish- 
da yuqori  natijaga erishdilar.  B izgacha bir necha  ulkan toshdan yasalgan 
bosh tasvirlari saqlanib qolgan. O lm eklar hozirgi  Berakrus shahri  o ‘m ida 
bo‘lgan  El-Faxim da eram izning 600-yillari  atrofida zinapoyasimon  pira- 
m idani  Ь аф о  qildilar.  Ular o ‘z yozuvlarini yaratdilar. A m erika q it’asida- 
gi yana bir sivilizatsiya M ayyalar madaniyatidir.  M ayyalar o ‘tib bo‘lmas 
o ‘rmonlar,  vulqonli  to g ‘lar,  botqoqli  yerlar,  noqulay  tabiatni  bo‘ysundi- 
rib,  o ‘ziga  xos  buyuk  m adaniyat  yaratdilar.  M ayyalar  m adaniyati  ulkan 
m e’moriy  inshootlari,  piramidalar,  sopol  idishlam i  qoldirdi.  M ayyalar 
sivilizatsiyasining  klassik  davrida  Tikal  shahri  bunyod  qilingan.  U  16 
km 2 m aydonda joylashgan bo‘lib,  bu yerda ibodatxonalar, rasadxonalar, 
tantanali  m arosim lar  o ‘tkaziladigan  inshootlar,  uy-joylardan  iborat jam i
118


Jahon sivilizatsiyalari tarix i
3  ming inshoot joylashgan edi. Lekin yevropalik m ustam lakachilar Am e­
rikaning qadimgi  madaniyatlarini  y o ‘q  qildilar.
Qadimgi  jam iyatlar  san’ati  m azm unining  dinam ikasida  qanday 
an’analar  mavjud  edi?  O lim lar  san’at  taraqqiyotini  ilmiy  tahlil  qilgan 
holda,  uning  m ohiyat-m azmunini  ochib  berishga  harakat  qildilar.  Ma- 
daniyatshunos  va  jam iyatshunos  olim  P.Sorokin  nafis  san’atning  to ‘rt 
ko‘rinishini  kuzatdi:  Ideatsial  san’at  -   odatdagi  hissiyotga  em as,  oliy 
hissiy-ilohiy  dunyoda  yaralgan  boMadi.  Uning  maqsadi  dindorni  xudo- 
gu  yaqinlashtirish.  Stil  ramziy,  chunki  oliy  hissiy  hodisalar  real  amaliy 
shakllarga  ega  emas,  hissiy  san’at  real  dunyoga  y o ‘naltirilgan  boMadi. 
Voqea  insonning  borligM  manzarasini  ifodalaydi.  Uning  uslubi  natural 
boMadi.  Idealistik  san’at  ideatsial  va  hissiyotning  oliyjanob  sintezining 
natijalaridir.  U  borliqdan  oliylikni  izlaydi.  Eklektik san’at yanada yuqori 
uslubga em as va u turli  shakllam ing  m exanik  aralashm asidan  tashkil  to­
padi.  (48  s. 436-437).
Paleolit  davrida  hissiy  m adaniyat  yetakchi  edi.  Hayvonlar,  ov  man- 
zaralari  qoyatoshlarda tasvirlangan.  N eolit odami  asosan  ideatsial  mada- 
niyatning  rassomi  edi.  Uning  ijodiyotida  hissiy  m adaniyatning  belgilari 
deyarli  y o ‘q  edi.
T ayanch  ib o ra la r:  M a’naviy  hayot,  seysm ologiya,  Suqrot, Aflotun, 
Demokrit,  Epikur,  Pifagor,  Evklid,  Arximed,  Gippokrat,  Aristofan,  trak- 
tat,  primatika,  G uptalar davri, eklektik san ’at, Avesto, Bibliya,  rely ef tas- 
virlar,  fantastik syujetlar,  ideatsial.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish