Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

4

---

J a h o n  s iv iliz a ts iy a la r i ta r ix i
bilan bog‘langan um umjahon tarixiy jarayoni v a ijtimoiy ongning tabaqa- 
lanishiga nisbatan  qaram b o ‘lgan holda (o‘z-o‘zini boshqarish bosqichi);
4)  Vaqt  va  kenglikda cheklangan jam iyat.  Lokal  sivilizatsiyalar yaxlit ti- 
/im lar boMib. halqasim on sikllar, qonunlar bilanrivojlanadigan iqtisodiy, 
siyosiy,  ijtimoiy  va manaviy tizim  osti m ajm uasidan iborat.
XX  asrda tarixchilar qadimgi  sharq jam iyatlarini  o ‘rganib, sivilizatsi- 
ya bosqichida turgan turli jam iyatlar orasida sifat jihatdan farqlar m avjud 
boMishi  m um kinligini  tushundilar  va  insoniyat  tarixiy  taraqqiyotida  bir 
sivilizatsiya  emas,  bir  necha  sivilizatsiyalar  m avjudligi  to ‘g ‘risida  fikr 
yurita boshladilar.
Fanda  sivilizatsiyalar  nazariyasini  rivojlantirgan  m adaniy-tarixiy 
maktab  X IX   asrning  ikkinchi  yarm ida  shakllana  boshladi.  Bu  m aktab- 
ning  yirik  m uvofiqlashtiruvchi  markazi  sivilizatsiyalarni  qiyosiy  o ‘rga- 
nish  bo ‘yicha  xalqaro jam iyatga  aylandi.  Bu jam iyatning tashkilotchila- 
ri  A.Toynbi,  N.Danilevskiy,  P.Sorokin  va A .K reber  (1861-yil  Zalsburg) 
boMdilar.  N .D anilevskiyning  (1822-1885-y)  «Yevropa  va  Rossiya»  asa- 
rida har bir sivilizatsiya oz boshlangMch m a’naviy  asosida «katta g ‘oya- 
ga  sakrab  qadriyatlarga»  yoki  ilk  ram zlarga  aylanadi.  U lam ing  atrofida 
taraqqiyot  davom ida  m urakkab  m a’naviy  tizim lar  shakllanadi  degan 
tushunchani  shakllantirdilar.  N.Danilevskiy,  A.Toynbi  sivilizatsiyaning 
yaxlitlikda  shakllanishida  diniy  etiqodnning  alohida  o ‘mini  korsatdilar. 
Sivilizatsiyalar  din,  m e’morchilik,  tasviriy  san’at,  axloq,  urf-odatlar  so- 
hasidagi m a’lum bir assotsiatsiyalarini keltirib chiqaradigan insoniyat ha- 
m jam iyatlarining tiplarini aks ettiradi deb tasdiqlaydilar.
Shunga  k o ‘ra,  sivilizatsiyalar -   eng  oliy  ko‘rinishdagi  m adaniy  bir- 
liklardir.  Insoniyat  m adaniyatining  k o ‘p  asrlik  tarixida  faqat  ba’zi  xalq- 
largina buyuk sivilizatsiyalarni yarata oladilar. Tarixda shunday  sivilizat­
siyalar  boMgan  va  bu  sivlizatsiyalam ing  mazm un-mohiyati  to ‘g ‘risida 
m adaniy-tarixiy  m aktablar  nazariyotchilari  o'rtasid a  nihoyasiz  muno- 
zaralar  m untazam   davom   etib  kelm oqda.  N.Danilevskiy  sivilizatsiyalar 
yoki m adaniy-tarixiy tiplarning o ‘ntasini ajratdi: M isr-Osuriya, Bobil, Fi- 
nikiya,  Xitoy,  Hind,  Eron,  Yahudiy,  Yunon,  Arab, Yevropa  (Rom an-G er­
man).  Ink-Peru  va  M eksika  sivilizatsiya  taraqqiyotining  ilk  bosqichida 
tabiiy oMim bilan halokatga uchragan.
N.Danilevskiy  bir tilda so‘zlashadigan yoki  bir xil til  guruhiga m an- 
sub  boMgan,  har qanday  xalq  «m a’naviy-tarixiy  tip»  boMishi  m um kinli­
gini  k o ‘rsatdi.  Sivilizatsiyalarning  «etnografik»  m ateriali  turli  xil  boMsa