4-M A V Z U : P O S T I N D U S T R IA L J A M IY A T G A 0 ‘T IS H
D A V R ID A M A ’N A V IY S O H A D A G I 0 ‘Z G A R IS H L A R
l.O 'tish davrida та ’naviy sohaning о ‘zgarish an 'anasi. 2. Ta’lim ti-
zim idagi о ‘zgarishlar.
1.
0 ‘tish davrida manaviy sohaning o ‘zgarish an'anasi. O 'tish dav
rida jam iyat hayotining barcha tom onlarini chuqur transform atsiyasi
m a’naviy sohani ham qam rab oladi. Tafakkur faoliyati-fan, badiiy ijo-
diyot, ta ’lim, m afkura doimo olg ‘a harakatda b o ‘ladi. O datda m a’naviy
sohadagi o ‘zgarishlar iqtisodiy-siyosiy hayotdagi to ‘ntarishlardan oldin
keladi, ulam i tayyorlaydi. Lekin bu safar to ‘ntarishning tuzilm asi, uning
mohiyati chuqurligini anglash ba’zi kechikishlar bilan yuz beradi. Ehti-
mol bu bir tarixiy supersikldan boshqasiga o ‘tishdagi o ‘ziga xoslikdir.
Antik jam iyat halokati vaqtida ham ijtimoiy ongning ildam rivojlanishi
kuzatilmadi. Bu bilan jam iyatda o ‘zgarishlam ing uzoq davom etishi va
azob-uqubati, odam lar ulam i qabul qilishga tayyor em asliklari, yangi
am aliyotga moslashuvni qiyin kechishi tushuntiriladi.
Bu o ‘tish m a’naviy sohadagi tushkunlikning chuqurlashuvi bilan
boshlandi. Uning birinchi belgilari jah o n urushidan his qilindi va o ‘sib
bordi. XX asm ing 70-90-yillaridagi iqtisodiy, texnologik, ekologik, ijti-
ligi uning zarbalarini yum shata olmadi. Bu inson tafakkuri qudratiga is-
honchini y o ‘qotdi.
llm iy rom antizm , eyforiya o ‘m iga ishonchsizlik, skeptisizm, u dun-
yodagi kuchlarga ishonish, okkultizm keldi. Om m aviy axborot vositala-
ri tom onidan kuchli q o ‘llanilgan antim adaniyat oqimi o ‘sib bordi. Asriy
m a’naviy-axloqiy qadriyatlar yemirildi. Z o ‘ravonlik va buzg‘unchilikka
sig‘inish qaror topdi. Diniy fanatizm qayta tu g ‘ildi, k o ‘plab sektalar yu-
zaga keldi. Ta’lim tizim i o ‘zini y o ‘qotib qo ‘ydi. Qanday bilimlar, qanday
yurish-turish qoidalari bilan yosh avlodni qurollantirish kerak? Insoniyat-
ning intellektual va m a’naviy-axloqiy aynish xavfi kuchaydi.
Lekin XX asr oxirida m a’naviy hayotda tub o ‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Bu, eng avvalo, chuqur ilmiy inqilob uchun shart-sharoit yaratdi. Uning
cho‘qqisi XXI asr boshlarida ko ‘rindi. Bu safar uning oldingi safida fi-
zika emas, inson va uning hayoti to ‘g ‘isidagi fan-biologiya bormoqda.
282
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Uning sifat jihatdan taraqqiyotini yangi darajasi XX asm ing 70-yillari-
dan gen injenerligi (boshda m ikroorganizm larga qo‘llanilgan)ning shakl-
lanishidan boshlandi.
Odam genining siri, nasliyatning genetik kodini o ‘qish m aqsadida ul
kan ish olib borilmoqda. Koinotning kelib chiqishi va rivojlanish qonuni-
yatlari, jam iyat va alohida odam lar hayotida kosm ik jarayonlarning ta ’siri
to ‘g ‘risida yangi konsepsiyalar paydo bo ‘ldi.
Lekin jam iyat to ‘g ‘risidagi fanlar kuchli transform atsiya oldida turib-
di. Qaysiki, bu fanlar hali hayotdan orqada qolgan, eskirgan paradigm a
va dogm alar bilan toMib toshgan. Bu fanlar hayot jarayonlariga m urojaat
qilib, yangi dalil va voqeliklarni qat’iy tanlash va um um lashtirish, ijti
moiy statistika, dinam ika va genetikaning qonuniyatlari, an ’analam i aniq
shakllantirish, ularni retrospektiv tahlil va bashorat yordami bilan astoy-
dil tekshirishi lozim. Faqat shunda jam iyatning yangi ilmiy m anzarasi,
uning tuzilishi va dinamikasi jam iyatni bilish va o ‘zgartirishning kuchli
va m ustahkam quroli bo‘lib xizm at qilishi mum kin. Ammo hali bungacha
uzoq. H ozir jam iyatshunoslikning k o ‘p sohalarida yangi ilmiy paradig-
m alarning unsurlari shakllanm oqda.
0
‘tish davrining keyingi bosqichida ilmiy tadqiqotlam ing natijalari-
ga talab kuchayadi. Fanning o ‘zi ham ajoyib kashfiyot, yirik ixtirolarni
tug‘diradi. U lam i o ‘zlashtirish ishlab chiqarishni yangilash va uning sa-
maradorligini oshirishga yordam beradi, u yanada fan bilan qo‘shilgan
boMadi. Lekin XX asm ing 50-yillaridakuzatilgan ilmiy potensial dinam i-
kasining ekstensiv yuqori su r’atlariga qaytish m um kin emas. Chunki iqti-
sodiyotning m ilitarlashuvi harbiy texnika inqilobi bilan bogMiq edi. Fun
damental tadqiqotlar yangi xalq iste’m oli m ahsulotlari, fuqaro progressiv
texnologiyalam i ishlab chiqish uchun ko ‘p m ing kishilik ilmiy tadqiqot
institutlari v a konstruktorlik byurolari kerak emas. Fanga dekonsentratsi-
ya va diversifikatsiya tadbiq etiladi.
Ilmiy texnika to ‘ntarishi davrida fundamental tadqiqotlar bilan
shug‘ullanadiganlar soni ко ‘ pay ad i. M a’naviy eskirgan texnika avlodla-
rini takom illashtirish bilan band boMganlar soni keskin qisqaradi. Fanga
tadbirkorlar jiddiy e’tibor b erad ilarv a uni qoMlab-quvvatlaydilar. Uning
obro‘yi jam iyatda keskin o‘sadi. Yoshlami fan sohasiga kelish oqimi ku
chayadi.
0
‘tish davrining eng muhim xususiyatlaridan biri - yuqori madani-
yatning qayta uyg‘onishidir. Bu tugMlayotgan postindustrial sivilizatsiya-
283
R. RAJABOV
ning gum anizm bilan bog‘liqligidir. Uning yuragi ilmiy va badiiy ijodiyot
bo ‘ladi. Industrial m adaniyat tushkunligi azob-uqubatlaridan R.Sorokin
v a boshqa olim lar aytganidek, om m aviy antim adaniyatni inkor qiladigan
san’at renessansi tu g ‘iladi.
Rivojlangan m am lakatlarda m adaniyatga ustuvor aham iyat beriladi.
J. Hesbitt v a R Eburdin XX asr 90-yillaridagi o ‘n jahon an ’analari ichida
ikkinchi o ‘ringa san’atning qayta uyg‘onishini q o ‘ydilar. «M ing yillik-
ning so‘nggi yillarida b o ‘sh vaqtni o‘tkazish va unga xarajatlarda ustu-
vorliklam ing tub va inqilobiy alm ashuvi yuz beradi. XX asm ing 90-yil-
lari butun sivilizatsiya dunyosida tasviriy san’at, poeziya, raqs, teatr va
m usiqaning zam onaviy renessansini hayotga chaqiradi.
Bu hali uzoq zamon b o ‘lmagan industrial davr bilan qarama-qarshi
b o ‘ladi, qachonki, unda harbiylar nam una edilar, sport esa m etafora...
jam iyat hayotida san’atning rolini o ‘sishi bilan alohida odam lar, kor-
pooratsiyalar, katta-kichik shaharlar o ‘z taqdirlarini san ’at asarlarida-
gi obrazlar, shaxslar hayot stili bilan yanada k o ‘proq belgilaydilar.»
(39.k.70.71.90).
Yangi u y g ‘onish davri to ‘g ‘risida gapirish m um kin, qachonki, bun
day an ’analar XIV-XVI asrlarda Renessans davrida kuzatiladi. Lekin bu
tarixiy progressning hozirgi davri xususiyatini aks ettiradigan jaho n ma-
daniyati taraqqiyoti spiralining yangi halqasi.
0
‘tish davrida yuqori m adaniyatning uyg‘onishi an ’nalarini o ‘ziga
xosliklari va omillari qanday b o ‘ladi?
1.
Bu an’ana jam iyatning insonparvarlashuvi, m a’naviy sohaning
yuksalishi, inson ijodiy qobiliyatlarining ustuvorligini yanada um um iy
oqim ining uzluksiz tarkibiy unsuri bo‘ladi. XXI asr bu ijodiyot asri este-
tik m ezonlar asosida atro f dunyoni o ‘zgartiradigan inson m a’naviyatining
yangi parvozi davridir.
Insoniyat urug‘ida bolalikdan odam larda go‘zallikka intilish mav-
ju d edi. A lohida davrlarda u shaxsning kom illigiga yordam berib, yorqin
ifodasini topdi. 0 ‘rta asrlar Italiyasida san’at renessansi v a buyuk ilmiy
inqilob vaqt b o ‘yicha birga to ‘g ‘ri keldi.
Postindustrial sivilizatsiya davriga individuallik yorqin ifodalanib,
shaxs, etnik guruh, m illatning m a’naviy kuch-qudratini am alga oshirish
xos bo‘ladi. Industrial standartlashtirish zulmi ostida qolgan madaniy
o‘ziga xoslik qayta uyg‘onadi. M adaniyat shaxs, ijtim oiy va etnik gu-
ruhlar, millatlar, xalqlam ing o ‘zligini ifodalashga aylanadi. M adaniyat
2 8 4
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
shaxslararo, m illallararo, xalqaro m uloqotning bosh kanallaridan biri
bo‘ladi. Oliy m adaniyat renessansi postindustrial sivilizatsiya, XXI asr
odam ining m a’naviy dunyosining shakllanishini bosh y o ‘li b o ‘ldi. Sodir
bo‘layotgan o ‘zgarishlar san’atning m azm uni va funksiyalari, badiiy stil-
larda albatta aks etadi. M odem izm uning turli k o ‘rinishdagi shakllarda
hukm ronligi, tabiat va insonni m ukam m al birligi va yaxlitligini ataylab
sohalashtirishi m ashina asrining oqibati, shaxs bir butunligini b o ‘laklarga
b o ‘lib yuborishga qarshi norozilik edi.
Lekin kelajak m odem izm ga tegishli b o ‘lmaydi. P.Sorokin o ‘z vaqtida
modemizmning o‘m iga boshqa san’at kelishini aytib o‘tgan edi. Bu bashorat
XX arsning 30-yillariga tegishli, lekin badiiy stillarning alm ashuv vaqti
birdaniga kelm adi. A m alda XX asrning butun ikkinchi yarmi g ‘arb badiiy
m adaniyatida m odernizm ning hukmronligi davri va unga qarshi nihoyat-
da m afkuralashgan «sotsialistik realizm » b o ‘ldi. Lekin bu har ikki oqim
hissiy san’atning yem irilish davridagi chekka shoxchalar edi.
Ularning o ‘m iga oliy qayta tu g ‘ilish inson va uni o ‘rab turgan dun-
yoning uyg‘unligi va go‘zalligi, fojeaviylik va inson faoliyati, u barchani
his qiladigan aqlni ifodalaydigan san’atni qayta tug‘ilishi keladi. Klassik
san’at, antik va renessansni nodir asarlariga om m aviy qiziqish m odaga
aylandi. Kelajak davr va tabiatda faqat bir badiiy maktab, stil, y o ‘nalish
hukm ron b o ‘lmaydi yoki m ajburan tegishtirilm aydi. Aksincha, san ’at
asarlarini turli did va qarashlarga mos holda tanlash erkinligi hukm sura-
di. Nafaqat tanlangan saylanm a elita, balki odam lam ing barchasi uchun
internet, zam onaviy axborot texnologiyalari, telekom m unikatsiya, turizm
orqali jahon m adaniyati san’atining noyob nam unalari, m adaniy m eros-
dan bahram and b o ‘lish imkoniyati yaratiladi.
2.
San’atning yangi renessansini o ‘ziga xosligi va afzalligi uni za
monaviy oliy texnologiyalar, san’at va estetik ta ’limni axborotlashuviga
tayanishidir. Bu san’atning noyob nam unalari (musiqa, opera san’ati, ba-
let, m e’m orchilik, tasviriy san’at)ni telekom m unikatsiya, internet orqali
nam oyish qilish, k o ‘paytirish, tarqatish im koniyatini beradigan axborot
texnologiyalari b o ‘ladi.
Xalqaro va m illiy axborot tarm oqlari estetik ta ’limning vositalaridan
biri b o ‘lib, san’at namunalarini har bir maktab, oila, shaxsni bilish, k o ‘rib
tanishuvni am alga oshiradi va estetik ta ’lim -tarbiya beradi. H ar bir kishi
uyida turib jahonning m ashhur muzey, galereyalaridagi noyob san’at na-
m unalaridan bahram and b o ‘lishlari odatdagi hodisa bo‘lib qoladi.
285
R. RAJABOV
3. Oliy m adaniyat iqtisodiy resurs sifatida tez o ‘sayotgan bozorda
kapitalni qoMlashning foydali sohasi bo ‘ldi. J.N esbitt va P. Eburdin oliy
san’atga talabni kuchayib borayotganiga k o ‘p dalillar keltiradilar. AQSH
da m uzeylarga kirish 1965-yildan 1988-yilgacha bir yilda 200 m ln kishi-
dan 500 mln kishiga o ‘sgan. G ‘arbiy G erm aniyada o ‘n yillikda 300 mu-
zey qurilgan.
Buyuk Britaniyada m adaniyat va san’at sohasi har yili 17 mlrd dollar
foyda keltiradi. Ingliz avtom obil sanoati ham shuncha foyda keltiradi.
Nyu Yorkdagi «M etropoliten» m uzeyida Van Gog asarlari nam oyishida
boshqa shaharlardan 253 m ing kishi keldi. Ular shahar restoranlari, kafe,
m agazinlarga 223 m ln dollar sarf qildilar. Shu m uzeydagi m agazin 1988-
yil 53 mln ga m ahsulot sotdi va 9,2 mln so f foyda oldi. AQSH korpoo-
ratsiyalari 1988-yilda san’atni qo ‘llashga 1 m lrd dollar sarfladi. (39.K.
78,83, 98).
4. San’atning qayta tu g ‘ilishi xalqlam ing m adaniy yaqinlashuviga
yordam beradi, m a’naviy hayot baynalm ilallashuvining m uhim bo‘g ‘ini
bo‘ladi. Industrial jam iyatda m adaniyatning unifikatsiya va standartlash
an’anasiga qarshi milliy m adaniyatlam ing qayta uyg‘onishi va ular ora-
sidagi intensiv alm ashuvi asosida m illatlam ing yaqinlashuvi yuz beradi.
San’atning tili (haykaltaroshlik, tasviriy san’at, memorchilik, musiqa,
raqs) tarjim asiz tushunarli. U um um insoniyat m uloqotining asosi, global
m adaniy kenglik, jahon madaniy dunyosining m e’rosini shakllanishidir.
M adaniyatning boshqa sohalarida katta o ‘zgarishlar yuz beradi.
Kitob bosish to ‘ldiriladi. Elektron nashriyotlar jadal rivojlanadi. Arxiv
hujjatlari, nodir kitoblar lazer disklariga ko ‘chirilib, asrlarcha saqlanadi
va internet, boshqa aloqa vositalari orqali barcha foydalanishi m um kin
bo‘ladi. Endi k o ‘p kunlar arxivda, kutubxonalarda o ‘tirib kitob titkilashga
hojat y o ‘q. Zarur adabiyotlar, hujjatlam i «elektron kottej»dan chiqmas-
dan aloqa kanallari, jum ladan, internet orqali olish mumkin.
Foyda olish va boshqa g ‘arazli m aqsadlam i am alga oshirishga xizm at
qiladigan om maviy m adaniyatning shiddatli tazyiqi milliy madaniyatlar,
urf-odatlar, an ’analarga asoslanib yashaydigan m illatlam ing turm ush-tar-
zini buzilishi va y o ‘qolib ketishiga sabab boMadi. Bu tazyiq natijasida ay-
rim kichik xalq, ulam ing m adaniyati, tillari y o ‘q boMib ketadi. Hatto katta
m illatlar m adaniyatini qashshoqlashishi va oqibatda y o ‘q boMib ketishiga
olib keladi. Insoniy qadryatlam ing xiralashib qolishiga olib keladi.
2 8 6
ja h o n siviliz a tsiy a la ri tarixi
2.Ta’lim tizim idagi o‘zgarishlar.
Jam iyat taraqqiyotiga mos ravishda
ta ’lim sohasi ham o ‘zgarib bordi. Rivojlangan m am lakatlarda zamonaviy
texnika va texnologiyaga m os talim tizimi uzluksiz isloh qilib borildi. XX
asr boshlarida A m erika Yevropada pragm atik pedagogika yuzaga keldi.
Am erikalik olim, faylasuf va pedagog Jon Dyui (1859-1952) pragmatik
pedagogikaning asoschilaridan biri pragm a yunon tilida» ish, harakat»
m a’nosini bildiradi. Pragm atik pedagogikada ta’lim jarayoniga tadbiq
etiladigan g ‘oya va tushunchalam ing qim mati yoki samarasi, ular tadbiq
etishdagi amaliy natijalari asosida belgilanadi, nim a o‘quvchiga foyda,
yutuq keltiradigan bo‘lsa u haqiqiy hisoblanadi.
Dyuining pragm atik pedagogikasi XIX asm ing oxiri XX asr boshla
rida AQSH va boshqa g ‘arb davlatlarida tadbirkorlikning rivojlanishi va
ijtimoiy fikrga mos kelar edi. AQSH da bozor m unosabatlari, tadbirkorlik
o ‘z taraqqiyot bosqichining yangi davriga kirdi. H ar bir fuqaroda erkin,
mustaqil fikrlash, o ‘ztadbirlkorlik faoliyati va biznesini y o ‘lga q o ‘yishda
ijodkorlik, izlanish, faol harakat qilish va yangillikka intilish asosida o ‘z
faoliyatini samarali tashkil etish jam iyat uchun foydali edi. Ammo eskirib
qolgan sam arasiz m aktab ta ’limi o'quvchiga bunday k o ‘nikma, malaka-
lam i singdirishga ojiz edi. Shu sababli pragm atik pedagogika ju d a tez o ‘z
muxlislarini topdi.
E ’tibor bering, hozirgi kunda bizning jam iyatim iz ham bozor iqtiso
diyotiga asoslangan jam iyatga o ‘tish davrida turibdi. Bu jam iyatni qu-
radigan va yashaydigan fuqarolar hozirgi kunda m aktabda o ‘qim oqda-
lar. U lam ing kelajakda hayotda o ‘z y o ‘llarini topib ketishlari, jam iyatda
o ‘zlarini m ustaqil, erkin his qilishlari uchun m aktab ta ’lim -tarbiya tizimi
boMajak fuqarolarga tegishli uquv-m alaka. k o ‘nikm alarini shakllantirishi
lozim. 0 ‘qitishda pragm atik pedagogika metodlarini tadbiq etish yuqo
ri texnologiya va axborot texnologiyalariga asoslangan jam iyatga mos
kadrlami tayyorlash m um kin boladi.
Jon Dyui ta ’limning m ohiyat-m azm uniga yangi talablarni ilgari sur-
di. Ayni bolalik davri faqat kelajak kattalar hayotiga tayyorgarlik chekla-
nib qolmasligi lozim deb uqtirdi. Ta’lim faqat kelajak uchun kerak b o ‘la-
digan bilim larni berib qolmay, bolaga bugungi kunda yordam beradigan
bilim, ko‘nikm a va uquvni shakllantirishi lozim. Chunki bolalik ham in
son borlig'idagi toMaqonli davr, bola bu dunyoda o ‘zini erkin his qilishi
lozim. Bunga erishish uchun ta’limni o ‘quvchilarning qiziqish va ehti-
yojlariga y o ‘naltirish, u bolaning shaxsiy tarbiyasiga asoslangan bo ‘lishi
2 8 7
R. RAJABOV
kerak. 0 ‘quvchi ta ’lim vositasida atrof-m uhitni faol o ‘rganib, o ‘zlashtirib
borishi zarur. U o ‘qituvchi boshchiligida faol tadqiqotchi rolida loyiha-
lami bajarib boradi.
0 ‘tish davrida ta ’lim tizim ida katta o ‘zgarishlar yuz beradi. Bu soha-
ni qam rab olgan chuqur tushkunlik XX asm ing 60-70-yillar boshlaridan
o‘zini bildira boshladi. Ta’lim sohasidagi zamonaviy inqilob bir necha
o ‘n yillar (yarim asrdan k o ‘proq)ni qam rab olib, qator bosqichlam i bosib
o ‘tadi.
Birinchi bosqich (XX asm ing 70-90-yillari)da jam iy at taraqqiyo-
tining o ‘zgargan sharoitlariga mos ta ’lim ning shakllari, yangi yoMlari,
xavfli tus olgan funksional savodsizlik, kasbiy layoqatsizlikni tugatish
usullarini izlash am alga oshirildi. Ikkinchi bosqich (XXI asm ing birin
chi o ‘n yilligi)da ta ’lim mazm uni boshlanayotgan ilm iy inqilobga mos-
lashtiriladi. 0 ‘quv jarayonini axborotlashtirish uning sam aradorligini
k o ‘p m arta oshiradi. Uchinchi bosqich (XXI asm ing 20-30 yillari)da
ta ’limdagi inqilob natijalari kengayadi v a rivojlanayotgan m am lakatlarni
qam rab oladi. Ta’lim texnologik to ‘ntarish uchun shart-sharoit yaratadi.
Bu m am lakatlam ing asta-sekin qoloqligini bartaraf qilish, qayta ishlab
chiqarishning sam aradorligi va turm ush darajasining o ‘sishiga shart-sha-
roit yaratadi.
Bu sohada boshlangan to ‘ntarishlar natijasida yuzaga kelgan an’ana-
lardan kelib chiqib qanday o ‘zgarishlar yuz beradi?
Ta’lim mazmuni bir necha y o ‘nalishlarda o ‘zgaradi. Birinchi - o ‘quv
darsliklarini qayta ko‘rib chiqish va ularning zam onga mos yangi avlod-
larini yaratish. Ta’lim tizim ining inersiyasini hisobga olganda, o‘qituvchi-
lam ing bir-ikki avlodi va darsliklam ing bir necha avlodlarini almashuvi
uchun bir necha o ‘n yillar talab qilinadi. Shundan keyingina darsliklar-
dagi bilim lar sum m asi postindustrial sivilizatsiyaning m azm uniga mos
bo‘ladi.
Boshqa y o ‘nalish - ta’limni insonparvarlashtirish, texnokratik tor
pragmatik uklonlarni b artaraf qilish, ta ’limni har qanday bosqichida gu-
m anitar sikldagi predm etlam i o‘rganishni kengaytirish, kasbiy ta ’limni
estetik va etik ta ’lim bilan q o ‘shib olib borish, faqatgina har tom onlam a
ta ’lim olgan, jahon m adaniyati yutuqlarini egallagan, barcha jarayonlar-
ning siklik dinam ikasi va ulam ing nasliy ildizlarini tushunib biladigan
odam jadal o ‘zgarayotgan jam iyatga tez moslashadi.
288
Jahon sivilizatsiyalari tarix i
Uchinchi y o ‘nalish - ta ’lim ning ham, umumiy ham kasbiy keng
politexniklashuvi. Turm ush va m ehnat faoliyatining har qanday sohasi-
da har bir kishiga turli xil m ashinalam ing bir necha avlodlari bilan ish
k o ‘rishga to ‘g ‘ri keladi. Texnika va texnologik ukladlarning yangilanis-
higa m oslashish uchun keng tayyorgarlik zarur.
Uzluksiz o ‘sib boradigan va tez yangilanadigan bilim lar hajm i va
kasbiy m alakalam i o ‘qitishning eskirgan an ’anaviy m etodlariga tayanib
o ‘zlashtirish m um kin emas. Ular o ‘tish davrida tub transform atsiyaga
duch keladi. K atta hajm dagi um um ta’lim va kasbiy bilim lam i m exanik
esda qoldirishga tayanish o ‘zini oqlam aydi. Bu bilim lar tez eskiradi.
To‘plangan bilim va k o ‘nikm alar inersiyasi o ‘z vaqtida yangi an’analarni
bilib olish va unga tez m oslashishga imkon bermaydi. Eskirgan shablon-
lar hayot qo‘ygan yangi m uam m olam i yecha olmaydi.
Bundan chiqishningyo‘li kreativ pedagogikagasuyanish, o ‘quvchining
ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, noan’anaviy m uam m olam i q o ‘yish va
yechishda m ustaqillik, bir faoliyatdan boshqasiga tez va m uvaffaqqiyat-
li o ‘tish, obyektlarga k o ‘p tom onlam a, k o ‘lamli qarash, yondashuvning
aniqligini qarashlam ing kengligi bilan qo ‘shishdir. Bu chuqur v a har to
m onlam a bilim ni talab qiladi.
0 ‘qitishni tashkillashtirishningyondashuvlari o ‘zgaradi. A srlar bo‘yi-
cha shakllangan o ‘qitish tizimi va um um ta’lim va kasbiy o ‘quv yurtlarida
hayotdan orqaga qolgan, m uddatli o‘qish, keyin esa ishlab ehiqarish yoki
ofisda yangidan amaliy k o ‘nikm alam i o ‘zlashtirish va qayta o ‘qish va
ilgari olingan bilim lam ing katta qism ini asta-sekin unutish - bu o ‘qitish
t izimi yangi sharoitlarg ato ‘g ‘ri kelmaydi.
Uning o ‘m iga uzluksiz ta ’lim tizimi keldi. Bu tizim inson hayotining
barcha bosqichlarini qam rab oladi va shaxsning jismoniy, m a’naviy, in-
tellektual rivojlanishini ta ’m inlaydi. Shu bilan birga, um um iy v a kasbiy
ta ’limni qam rab olib, ilmiy texnik yutuqlar novatorlik g‘oyalarini tez
o‘zlashtirib olish uchun share it yaratadi, hayot sifatini yaxshilashga yor
dam beradi.
K o‘rsatilgan tam oyillarga asoslangan uzluksiz ta ’lim tizim i Fransiya,
Shvetsiya, Yaponiya, G erm aniya va boshqa qator m am lakatlarda k o ‘proq
o ‘zlashtirilgan. Bu yerda boshlang‘ich, o ‘rta m axsus ta ’limni takom il-
lashtirish bilan birga xodim lam i qayta tayyorlash va ulam ing m alakasini
oshirish butun m ehnat faoliyati davom ida ayniqsa, kasbini o‘zgartirgan
paytda katta e ’tibor beriladi.
28 9
R. RAJABOV
Uzluksiz siklik ta ’lim tizimi har bir bosqichning ixtisoslashuvini hi-
sobga olgan holda 5 siklni o ‘z ichiga oladi:
1. M aktabgacha ta ’lim - oila va m aktabgacha m uassasalarda. Bu
yerda asosiy e ’tibor ota-onalarda pedagogik k o ‘nikm alam i rivojlantirish,
ularni zam onaviy o ‘quv qo'llanm alar, kom pyuter o ‘yinlari bilan ta ’min-
lash, bolalar teleko‘rsatuvlari sikllarini tashkil etish.
2. U m um ta’lim tayyorgarligi - boshlang‘ich, to ‘la b o ‘lmagan o ‘rta
va o‘rta ta ’lim. Bu ta ’lim spiral b o ‘yicha oddiydan m urakkabga tomon
bilim lar m ajm uasini o ‘rganish, bu zam onaviy jam iyatda insonga kerakli
bilimlar, eng asosiysi ijodiy qobiliyatlam ing rivojlanishini rag‘batlanti-
ruvchi v a tez yangilanayotgan bilim lar dengizida o ‘z y o ‘lini topish. Shu
bilan birga, asosiy e ’tibor gum anitar v a tabiiy-ilm iy tayyorgarlik, infor-
m atika asoslarini o ‘rganishga qaratiladi. O lrta ta ’lim bolalam ing turli qo-
biliyatlari va qiziq ish larig ay o ‘naltirilgan boMishi lozim.
Turli darajadagi kasb ta ’limi - kasb o ‘quv yurti, kollej, institut, uni-
versitet, aspirantura. M ehnat taqsim oti tizimidagi u yoki bu sohada m eh
nat qilish uchun m axsus bilim va k o ‘nikm alam i egallashga xizm at qiladi.
0
‘tish davrida bu o ‘quv yurtlariga xos an ’analar tayyorgarlik profilini
kengaytirish, o ‘ta tor ixtisoslashuvni bartaraf qilish, ta ’limni insonparvar-
lashtirish, um um ilmiy va m axsus kasbiy fanlam i dunyoqarash, umum-
madaniy, etika va jism oniy tarbiya bilan qo‘shib olib borish, qaysiki,
malakali ishchi, m utaxassis har tom onlam a kamol topgan shaxs sifatida
postindustrial davr talablariga javob berishi lozim.
Та’limning politexnikalashuvi, zam onaviy texnikaning turli xillari
bilan tanishish. Chunki ular bilan m ehnat faoliyati v a uy x o ‘jaligida ish
ko‘rishga to‘g‘ri keladi. TaTimni moddiy ishlab chiqarishdagi mehnat faoli
yati bilan birlashtirish.
Ta’lim va m adaniyat sohalarida xalqaro ham korlik kuchayadi. Bu
turli m am lakatlar ta ’lim tizimini bir-biriga yaqinlashtiradi. Bu sohada
erishilgan yutuqlam i boshqalar tom onidan o ‘zlashtirilishiga olib kela
di. N atijada bu yangi texnika, texnologiyalarni o ‘zlashtirishga m ehnat
unum dorligining o ‘sishiga olib keladi.
0 ‘qitishning texnik vositalari takom illashadi. Ta’lim ning axborot-
lashuvi, kompyuterlar, o ‘quv televideniyasi, videotexnika, m ultim edia-
ni interfaol vositalaridan keng foydalanish, o ‘quv yurtlarini yangi jihoz,
asbob-uskunalar bilan ta ’minlanishi yuqori darajada b o ‘ladi. Yaponiya,
2 9 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Gcrmaniya, AQSII va ko‘pgina boshqa mamlakatlaming o‘quv yurtlarida
zamonaviy o'qitishning innovatsion texnologiyalari keng qoMlanilmoqda.
Hozirgi kunda jam iyatim izning ijtim oiy-iqtisodiy va m a’naviy-si-
yosiy sohalarida chuqur o‘zgarishlar ro ‘y bermoqda. Ta’lim va jam iyat
yaxlitdir. Ta’lim jam iyat hayotida o ‘z nufuziga ega bo‘lgan soha. U jam i
yatning jadal taraqqiyotini ta’m inlashga xizm at qiladi. Ta’lim tizimi ja
miyatda kechayotgan tub o ‘zgarishlarni, m uam m olam i o ‘zvaq tida ilg‘ab,
ularga m os javoblam i topish uchun xizm at qiladi. Ta’lim tizimi tarixan
jam iyat taraqqiyotidan orqaga qolish an ’anasiga ega. Shu sababli u dav-
riy ravishda isloh qilinadi. Jam iyat tizimidagi o'zgarishlar ta ’lim tizim iga
ham o ‘z aksini topadi. Ta’lim tizimi jam iyatda yuz beradigan an ’analar
rivojigajiddiy ta ’sir qiladi. Shu sababli ta ’lim jam iyat va shaxsning rivoj-
lanishida ustuvor aham iyatga ega boMadi. Yangi XXI asr bo ‘sag ‘asida
insoniyat tarixiy taraqqiyotida ju d a katta o ‘zgarishlar, m uam m olar bilan
kirib keldi. Ta’lim tizimi jam iyatning bu o ‘zgarish va m uam m olariga ja-
vob berishi lozim. Shu sababli XXI asrga kirish ta ’limdan tub o ‘zgarish-
lar, yangi g ‘oya va yondashuvlam i talab qildi.
Respublikam izda ta ’lim sohasidagi siyosatni belgilaydigan asosiy
hujjat «Ta’lim» to ‘g ‘risidagi qonundir (1997 y). Qonun ta ’lim ning barcha
bo‘g ‘inlarini davlat va shaxs, jam iyatning ehtiyojlarini qondirishga qara-
tilgan. 1997-yilda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi davlat
ta’lim siyosatini zam on talablariga m os ravishda amalgam oshirishni ja
dal lashtiruvchi dasturamal hisoblanadi.
D avlat hokim iyati jam iyat m anfaatlariga, ehtiyojlariga mos ravish
da ta’lim tizim iga m aqsad va vazifalam i belgilaydi. Bu vazifalar ilmiy
va amaliy asoslanib, m axsus hujjat - davlat ta ’lim standartida o ‘z aksini
topadi. Bu hujjat asosida ta ’lim- tarbiya am alga oshiriladi. B archa ta ’lim
m uassasalari uchun ta’lim standartini davlat belgilaydi. Standart o ‘quv
yurti tom onidan am alga oshiriladi. Shaxs esa ta ’lim hujjatini bilish uchun
uni o ‘zlashtiradi. Nam unaviy fan dasturlari standart talablari asosida tu-
ziladi v a am alga oshiriladi.
Jam iyatda am alga oshiriladigan islohotlam ing yutu g‘i ta ’lim siyosa-
tiga, uning tizim liligi, izchilligi va m ahsuldorligiga bog‘liq boMadi. Res-
publika m aktablarida ta ’lim -tarbiya jarayonining sam aradorligi jam iyat
ning barqaror dem okratik rivojlanishiga ijobiy ta ’sir qiladi. Bu jarayonda
maktab tarix ta ’limi rivojlanishining strategiyasi yosh fuqarolam ing
m entalitetiga ta ’sir qiladigan omil sifatida m uhim o ‘rin tutadi. Hozirgi
291
R. RAJABOV
kunda ta ’lim olayotgan o ‘quvchilar 20-30 yildan so ‘ng jam iy at hayoti-
ning turli sohalarida faoliyat ko ‘rsatadilar. Bugungi m aktab o ‘quvchisi
20
yildan so ‘ng jam iyat ijtim oiy-iqtisodiy va m an’naviy sohalarining
faol ishtirokchisi boMadi. U larning bilimi, dunyoqarashi jam iyat hayo-
tida muhim o ‘rin tutadi. M aktabda berilgan o ‘quvchilarda zam onaviy
bilim, komil inson sifatlarining shakllanishi jam iy at taraqqiyotida ijobiy
ta s’ir qiladi.
Ta’lim tizim ida jam iy at taraqqiyotining yangi an ’analariga m os ra-
v ish d a jid d iy o ‘zgarishlar yuz berm oqda, yangi ta ’lim paradigm alarini
izlash va am alda q o ‘llash ishlari borm oqda. XX asrning 80-90-yillari-
da ta ’lim da yuz bergan tushkunlikni b arta raf qilish uchun jidd iy ishlar
am alga oshirildi, davlat ta ’lim siyosatini ustuvor vazifa sifatida q o ‘yib,
Ta’lim to ‘g ‘risidagi qonuni, K adrlar tayyorlash m illiy dasturini qabul
qildi. Bu rasm iy hujjatlar ta ’lim ning yangi tizim ini yaratishda huquqiy
asos bo ‘ldi. Bu hujjatlar davlat ta ’lim standartlarida ta ’lim ning yangi
tizim ini yaratishda asos boMdi. H ujjatlarda davlat ta ’lim standartlari
da ta ’lim m azm unining davlat m inim um i, o ‘qituvchilarning erkin pe-
dagogik ijod huquqi huquqiy m ustahkam lanadi. Ta’lim m uassasalari-
ning yangi tiplari paydo b o ‘ldi: gim naziya, litsey, kollej, ixtisoslashgan
maktablar. Ta’lim tizim ini isloh qilish asosida shaxs ustuvorligi tam o-
yili q o ‘yildi. Bu m aqsadni am alga oshirish uchun ta ’lim tizim ini gum a-
nitarlash, tabaqalash vosita bo ‘ldi. Ta’lim tizim ining m arkaziga inson
m uam m osi, ta ’lim olishning m illiy va jaho n m adaniyatining yutuqlarini
o ‘zlashtirishga y o ‘naltirish, insoniyatning m a ’naviy tajribasini o ‘zlash-
tirish, dunyoning yaxlit m anzarasini qabul qilish, o ‘quvchilarda tizim li
tafakkurqilish ni shakllantirish turadi. M aktab islohoti hozir ham davom
etm oqda.
Etika va m afkurada chuqur o ‘zgarishlar yuz beradi. Bu ikki sohaning
dinamikasi jam iyat piram idasining barcha qavatlaridagi o ‘zgarishlar bi
lan bogMangan. XX asrda etikaning tushkunligini Pitirim Sorokin, Karl
Yaspers v a boshqa jam iyatshunos olim lar X X asm ing 40-yillarida chuqur
tahlil qildilar.
Pitirim Sorokin muqobil insonparvar etikaning shakllanishiga e ’ti-
bor berdi. U shunday xulosaga keldi: «B eqaror yaratuvchan m uhabbat,
agar undan aql bilan foydalanilsa, bu shunday kuch boMadiki, odam lar va
odam lar guruhi orasidagi agressiv to ‘qnashuvlam ing oldini olish m um
kin. Dushm anlik m unosabatlarini do‘stona m unosabatlarga aylantirish
292
j u h o n s l v i l i / u t s l y a l u r i l . i r l x l
mumkin. M uhabbatning xalqaro siyosatga global ta’sir qilishi, millatlar-
aro ziddiyatlam i bartaraf etishi mumkin. Beg‘araz dono sevgi jism oniy,
aqliy, axloqiy sog‘liq uchun hayotiy kuch bo'lishi mumkin. A lturistlar
egoistlardan k o ‘ra k o ‘proq yashaydilar» degan xulosaga keldi.
Inson ideali, uning axloqiy qoidalari boshqa odamlar, jam iyat bilan
o ‘zaro m unosabatlarda, m adaniy qadriyatlar bilan murojaat qilishi yoki
e ’tiqod yoki bilim ga asoslanadi. X V lIi asr oxiridan va ayniqsa, XIX asr-
da din fanning tazyiqi ostida o ‘z ta ’sirini tez y o ‘qota boshladi. M arksist-
lar jangovar ateizm nuqtayi nazaridan diniy e ’tiqodni kuch bilan yo‘qo-
tishga urindilar.
XX asr oxirida ideallam ing yalpi yem irilishi boshlandi. Bu din va
axloq sohasida uch an’anani yuzaga keltirdi.
Birinchi an’ana. E’tiqod, fan va barcha axloqiy qoidalam i inkor qi-
ladigan nigilizm ning tarqalishi. N igilizm axloqning an ’anaviy norm a-
lari bilan qaram a-qarshi. U faqat kuchlining qoidasini tan oladi, inson
hayotini qadrlam aydi. N igilizm jinoyat, korrupsiya, buzuqlikning m af-
kurasi. U o ‘tish davrida tartibsizliklarni barham topishi bilan yashirin
holatga o ‘tadi, jam iy at doim o bu kasallikka qarshi kurashishga m ajbur
boladi.
Ikkinchi an ’ana. Diniy e’tiqodlam ing qayta jonlanishi. XX asm ing
so‘nggi choragidan turli sektalar paydo bo‘ldi. Ayniqsa, yoshlar orasida
ularga ergashish kuchli bo‘ladi. Dunyo dinlari XXI asrda o ‘z m avqeyi-
ni saqlab qoladi. Dinning jonlanishi bilan birga, XXI asrda yangi diniy
oqim lam ing paydo bo'lishini ko ‘ramiz. Ayrimlari tezda o ‘zini k o ‘p son
li m uxlislarini topadi, boshqalari y o ‘q b o ‘lib ketadi. Diniy adabiyot-
lar ko‘plab chop etiladi. Din arboblari m arketing va biznes bilan faol
shug‘ullanadilar.
X ristian cherkovi va boshqa yangi o qim lar m issionerlik faoliaya-
tini kuchaytiradilar. Ular, ayniqsa, rivojlanayotg an dunyoda faol ish
olib boradilar. XXI asrdan diniy uyg‘onish sezilarli istiqbolga ega
b o ‘lm aydi.
Postindustrial jam iyatning shakllanish va yetuklik bosqichlarida eh-
timol bu insonparvar jam iyatning m ohiyatiga javob beradigan ideallar va
etika norm alari qaror topadi. Bu idealam ing m ag‘zini inson shaxsining
har tom onlam a rivojlanishi, jam iyatning bosqichli, siklik progressini tan
olish, boshqa odam lam ing e ’tiqodlari, etik norm alariga tolerantlik tashkil
etadi. Bunday m afkura va axloqning ibtidolari hozir ko‘p m am lakatlarda
yetilmoqda, lekin hozircha yetakchi m avqega ega emas.
293
R. RAJABOV
Tayanch ib oralar:
Tarixiy progress, antik sivilizatsiya, texnologik
ukladlar, industrial jam iyat, texnika num iatyurizatsiyasi, F.Brodel, kapi-
talizm, P.Eburdin, Renessans, nigilizm, Pitirim Sorokin, K.Yaspers, ate-
izm, ideal, etika normalari, siklik progress, tolerantlik, mafkura.
T akrorlash uchun savollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |