4.
Dunyoning oxirati yoki komillik?
B ulardan qaysi birini tanlash
bizning ixtiyorim izda. Uchinchi m ing yillikning boshlanishi bilan biz
ning butun faoliyatim iz oxir-oqibatda bizning tanlovim izni aniqlashtira-
di. (Также 264-265 стр).
N esbitt va Eburdin bashoratlari XX asm ing 90-yillari boshida chop
etildi. Tabiiyki, kelajakning m um kin b o ig a n m uqobilliklari anchagina
qisqa va bashoratlari realroq. K itobda detallashtirilib asoslangan ko‘pgi-
na an ’analar postindustrial sivilizatsiya arafasida o ‘zgarishlar chizgisini
k o ‘rsatadi. M ualliflar o‘ta umidli ruhda XX asrni so‘nggi o ‘n yilligi man-
zarasini tasvirladilar. Ular yangi sivilizatsiyaga o ‘tish davri qiyinchilikla-
ri, ziddiyatlariga yetarlicha baho bermadilar.
XX
asr 90-yillarining birinchi to ‘rt yili iqtisodiy yuksalish o ‘m iga
rivojlangan dunyoning yetakchi davlatlari. AQSH va Yaponiyani qamrab
olgan dunyo iqtisodiy tushkunligi bilan o ‘tdi. Siyosiy-iqtisodiy va ijtimo
iy tushkunlik postsotsialistik m am lakatlarda yanada chuqurroq va uzoq
kechdi. 90-yillar sobiq SSSR ning m ustaqillikka erishgan m am lakatlari
uchun eski tuzum asoratlaridan qutulish va yangi jam iyatning huquqiy
asoslarini yaratish davri yoki azobli o‘tish davri bo'ldi. Bu o ‘tish davri
hali b a’zi m am lakatlarda qachon tugashi nom a’lum. 2008-yilda dunyoda
moliyaviy inqiroz yuz berdi. Bu inqiroz dunyoning iqtisodiy qurilmasi
m o ‘rtligini yana bir bor k o ‘rsatdi.
90-yillar boshlarida sobiq SSSR va Sharqiy Yevropa m am lakatlarida
erkin bozor m unosabatlari unsurlari paydo bo'ldi. B ashoratda aytilga-
nidek, nafaqat Vengriya, balki boshqa sotsialistik davlatlar ham basho
ratda ko‘rsatilgan doiradan chiqdi. Bu m am lakatlarda «bozor sotsializ-
mi» emas, kapitalizm aralash bozor x o ‘jaligi bilan (GFR va Shvetsiya
kabi), balki eng agressiv kapitalizm yovvoyi bozor m unosabatlari, davlat
mulki, um um xalq m ulkini o ‘g ‘irlash bilan shafqatsiz dastlabki kapital
jam g ‘arish paydo bo‘ldi.
2 3 4
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Tarixiy jarayonning hozirgi bosqichi va uni istiqbollari I.M .D yako-
novning «Tarix yoMIari» asarida o ‘ziga xos baholangan. U insoniyat ta-
rixini hisob bo ‘yicha sakkizinchi postkapitalizm fazasini vodorod bom -
balari (1952-1953-yillar)ni sinab k o ‘rish vaqtidan hisobni olib boradi.
Bu davrda shaxsda diniy va falsafiy m afkura y o ‘q boMsada, u o ‘zini
yaxshi his qiladi. U lkan vayron keltirish kuchiga ega boMgan yadro qu-
roli va boshqa qurollar paydo boMadi. Turmush axborotlarining elek-
trlashuvi, ijtim oiy tuzilm ada siljishlar, aholi o ‘sishining jadallashuvi,
m ustam lakalarga m ustaqillik berish kuchayadi deb bashorat qildi olim
(Также 266 стр).
Sakkizinchi faza orqasidan tarixiy jarayonning to ‘qqizinchi fazasi ki-
radi. Uning mazm uni va xronologik doirasini hozircha aniqlash qiyin.
Bu fazada asosiy x a v f yer shari aholisining tez o ‘sishi va XXI asr oxirida
uning soni 15 mlrd kishiga yetishi mumkin. Bu atrof-m uhitga favqulod-
da ogMrlikni tushishiga olib keladi. Ikkita Senariy yuz berishi mumkin
deb taxm in qilinadi: birinchi Senariy bo‘yicha yer tarixining bo‘r davri
so‘nggida dinozavrlar oMib ketgani kabi insoniyat XXII asrdan kechik-
may oMib ketadi. U bilan birga, bizga maMum biosferaning katta qismi
halok boMadi.
Ikkinchi optimistik Senariy bo‘yicha tarixiy jarayonning sakkizinchi
fazasiga yetgan m am lakatlarda bugun kuzatilayotgan aholi o ‘sishining
pasayishi keskin kuchayadi. Insoniyat m avjudligiga oltinchi fazadan hali
ko‘tarila olm ayotgan «uchinchi dunyo» mamlakatlari x avf tug‘diradi.
K o‘rinishidan ulami sakkizinchiga tezroq k o ‘tarish lozim» (Также 267
стр). 2016-yilyanvarida yer aholisining soni 7 mlrd 364 mln kishiga yetdi.
Taklif qilingan kelajak Senariylarini m ensim aslik m um kin emas, le
kin ular aniqlashtirishlarga muhtoj. Ikki davrni ajratib turadigan oraliqni
XXI asmi 50-yillari boshlarida emas, balki ikki o ‘n yillikdan keyinroq
k o ‘ramiz. Bu yillardan, qachonki, iqtisodiy va ijtim oiy-siyosiy tushkun-
liklar boshlanib ketdi.
Bundan so ‘ng esa jahon sotsialistik tizimi, o ‘zaro iqtisodiy yordam
kengashi ( OMYOK ) va SSSR, Varshava shartnom asi parchalanib ketdi.
B ipolyar dunyo tugadi. Om m aviy qirgMn qurollarini cheklash boshlandi,
lekin bu uzoq davom etmadi. Keskin milliy nizolar, lokal urushlar bosh
landi.
I.M .Dyakonov, keladigan har bir faza, beshinchisidan boshlab ol-
dingisiga qaraganda, uch m arta qisqaradi deb k o ‘rsatdi. Agar bu an ’ana
2 3 5
R. RAJABOV
davom etadigan b o is a , sakkizinchi (postkapitalistik) faza bor-yog‘i 30
yil davom etadi. Keyingi to ‘qqizinchi faza o ‘n yilga teng bo‘ladi. Bu al-
batta haqiqat emas. O lim lar jahon sivilizatsiyasining boshqa davom iyligi
(industrial sivilizatsiya o ‘tish davri q o ‘shilgan holda 2,4 yuz yillik, pos-
tindustrial-1,6) va tarixiy progressning jadallashuv an ’anasi koeffitsen-
ti ikki m arta kam ligidan kelib chiqadilar (7-jadvalga qarang). Lekin bu
koeffitsent, ayniqsa, sivilizatsiyalam ing yangi tarixiy supersiklga o ‘tishi
uchun kam ayishi mumkin.
Istiqbold ayer aholisi sonining o ‘sishini kutish m um kin emas. XX as
m ing 80-yillari so ‘nggi yillarida aholi eng zich joylashgan qator m am la
katlarda aholi tabiiy o ‘sishining sur’atini qisqarish an’anasi yaqqol k o ‘ri-
nadi. M isol uchun, X itoyda aholi 1970-yilda-25,8 kishidan 1994-yilda
11,3 kishigacha (aholini 1000 kishisiga), Yaponiyada 1970-yilda 11,9
kishidan 1994-yilda 3,1 kishigacha, Rossiyada 1960-yilda 15,8 kishidan
1995-yilda 5,7 kishigacha, AQSHda 1970-yilda 8,9 kishidan 1994-yilda
6,8
kishigacha, M eksikada 1970-yil 32,5 kishidan 1994-yil 27,7 kishiga
cha, Fransiyada 1970-yilda 6,1 kishidan 1994 yilda 3,1 kishigacha kama-
yib ketdi.
Bu an’ana XXI asr boshlarida ham saqlanib qolib, yana kuchayadi.
Bu o ‘z navbatida aholi va uning ehtiyojlarini o ‘sishi va tabiiy resurs-
lam ing cheklangani, biosferaning holati o ‘rtasidagi qaram a-qarshilikni
yum shatish im koniyatini beradi. Bunga yana postindustrial ishlab chiqa
rish texnologik usuliga xos boMgan resurslam i tejaydigan ekologik toza
texnologiyalam ing keng tarqalishi ham yordam beradi.
Industrial sivilizatsiyadan XXI asr uchun m eros qilib olingan yalpi
qaram a-qarshilikni insoniyat yenga oladim i? degan savol tugMladi. 1904-
yil Rio-de-Janeyro shahrida «Xalqaro ham korlik barqaror rivojlanish
konsepsiyasi» nomli xalqaro konferensiyaga to ‘plandi. Jam iyat va atrof-
muhit o ‘rtasida iste’mol va resurslam ing o ‘sishi muvozanatini ta ’min-
lash, bir tarixiy sikldan boshqasiga o'tish da yo'qotishlam i kam aytirish
ushbu konferensiyaning asosiy m uhokam a m avzusi edi. Bu konsepsiya
asosida akadem ik V.I.Vernadskiyning biosfera va noosferani ilmiy ta-
fakkur va inson faoliyati ta ’siri ostida aqlan o ‘zgartirish, qachonki ilmiy
tafakkur geologik kuchga aylanadi degan nazariyasi yotar edi. Bu kela-
jakdagi emas, aksincha, bugungi jarayon bir necha m ing yil davom ida
bormoqda. Akadem ik Vemadskiy shunday ta ’kidlagan edi: «So‘nggi
m ing yillikda bir ko‘rinishdagi tirik m avjudot-sivilizatsiyalashgan in-
2 3 6
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
soniyatning biosfera o ‘zgarishiga ta ’siri intensiv o ‘sib borm oqda. Ilmiy
tafakkur va inson m ehnati ta ’siri ostida biosfera yangi holat — noosferaga
o ‘tmoqda. Aytish m um kinki, 5-7 m ing yil davom ida jadal sur’atlarda o ‘sa
borib, noosferani uzluksiz yaratish va m ustahkam orqaga qaytishsiz da-
vom iylikda kam ayish, to ‘xtashlar bilan insoniyatning madaniy bioxim ik
energiyasining o ‘sishi bormoqda». Bu jarayon nafaqat ijobiy, balki salbiy
natijalarini berdi.
Ayniqsa, bu industrial jam iyatning so ‘nish fazasida yaqqol k o ‘rin-
di: a ’lo mineral, o ‘rmon va yer resurslarining tugashi, daryo, dengizlar,
okeanlar havo muhitining yirik hajm da ifloslanishi, Chem obil avariyasi
kabi yirik texnogen avariyalar, yerda barcha tirik m avjudotlam i y o ‘q qi-
lishga qodir qurolning yaratilishi, bu ham noosfera, lekin yom on tartibga
solinmagan va o ‘ta xavfli variantdir, lekin insoniyat boshqa noosferaning
pozitiv variantini am alga oshirishga qodir. «Tarixiy jarayon bizning ko ‘z
oldimizda o ‘zgarmoqda. Insoniyat tarixida birinchi bor xalq om m asining
m anfaatlari barcha va har bir kishi shaxsining erkin tafakkuri insoniyat
ning hayotini belgilaydi, uni haqiqat to ‘g‘risidagi tushunchalarini o ‘lcha-
mi b o ia d i. Yaxlit olingan insoniyat qudratli biologik kuchga aylanadi va
uning oldida uni tafakkuri va mehnati bilan erkin fikrlaydigan insoniyat, bir
butunlik sifatida uning manfaatlari uchun biosferani qayta qurish to ‘g ‘risi-
dagi m asala turadi. Bu biosferaning yangi holati, unga biz sezmagan holda
yaqinlasham iz va bu «noosfera» degan edi buyuk olim V.I.Vemadskiy.
V.I. Vemadskiy noosfera to ‘g ‘risidagi qarashlarini 1944-yilda II jahon
urushi qizg‘in ketayotgan bir paytda atom bom basini qo‘llash arafasida
yozdi. Hozirgi kunda ham olim ning ilmiy bashoratining qim m ati yanada
oshdi. Insoniyat, yem i halokat yoqasiga yaqinlashtirayotgan insonning
tabiatga nisbatan buzg‘unchilik faoliyati, ekologik xavf, vayronkor qurol-
lam ing ko ‘payib borishi, qashshoq va boy hududlar o'rtasidagi ziddiyat-
lar, dunyo barqaror taraqqiyotining asosiy om illaridan to ‘la foydalanishni
talab qiladi.
a) Dunyo bo‘yicha aholining ehtiyojlarini qondirishda barcha hudud
lar bo‘yicha adolatli bir tekisda qondirish y o ‘llarini izlab topish va xalqa-
ro ham korlikning bu sohadagi samarali y o ‘llarini q o ‘llash;
b) R ivojlanayotgan m am lakatlar aholisining oziq-ovqatga b o ‘lgan
ehtiyojini qondirishning uzoq muddatli, real, samarali y o ‘llarini izlash;
v) H am m a jo y d a asta-sekin kam chiqitli va chiqitsiz, ekologik toza
texnologiyalarni o ‘zlashtirish, ana shu asosda tabiiy xom ashyodan foy-
2 3 7
R. RAJABOV
dalanishni tubdan qisqartirish, tabiiy resurslardan vahshiylarcha foydala-
nish, atrof-m uhitni ifloslantirishdan voz kechish;
g) Rivojlangan m am lakatlam i rivojlanayotgan m am lakatlar xomash-
yo resurslarini talon-taroj qilishga chek q o ‘yish;
d) M ilitarizm ni jilovlash, ichki va tashqi ziddiyatlarni hal qilishda
kuch ishlatishdan voz kechish, eng xavfli qurollar turlarini bosqichm a-
bosqich y o ‘q qilish va qolgani ustidan qattiq xalqaro nazorat o ‘rnatish;
c)
X alqaro ham korlik faoliyatini rivojlangan va rivojlanayotgan
m am lakatlar o ‘rtasidagi xavfli farqni bartaraf, yalpi ekologik siyosat va
dasturlam i tizim li am alga oshirishni ishlab chiqish va ta ’minlash;
e) Dunyo aholisining barchasini hozirgi yetakchi an’analarining is-
tiqboli y o ‘qligi v a o ‘ta xavfli ekanligini anglab yetish, yangi ilmiy va
siyosiy paradigm alam i ishlab chiqish va ular aholini faol qatlamlari, si-
yosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar barcha m amlakatlar, barcha jahon
ham jam iyatining m aqsadli y o ‘naltirilgan harakatlari asosi bo‘lishi lozim.
Yuqorida sanab o‘tilgan om illarni qanchalik tez va to ‘la anglab yetil-
sa va harakatga keltirilsa, insoniyatning kelajagi, uning yashashi shunga
bog‘liq bo'ladi.
Jam iyat piradim asining har bir qavati, bu qavatning har bir (xonasi)
unsuri har bir m am lakat yoki m am lakatlar guruhiga xos o ‘zinig zichligi
ilonning qandaydir chirm ashm asi m avjud: o ‘ralib va chirm ashib, ular
ilonlar dramasini tashkil qilib, insoniyatning buguni va kelajagi, tarixiy
sikllar trayektoriyasini shakllantiradi. Jam iyat dinam ikasining misli
ko‘rinm agan m urakkabligi va k o ‘p o ‘lchamli ekanligi nim a uchun ho-
zirgacha biror-bir asoslangan uzoq m uddatli global bashoratlar yo‘qligi,
shunday bashoratning yetarlicha ishlangan nazaryasi y o ‘qligini tushunti-
radi.
Inson tafakkuri, hatto, eng yaxshi zakovatli daholam ing to ‘plami
ham tarixiy jarayonning tubiga yeta olmaydi, hech b o ‘lm aganda yaqin-
roq-50-100 yillarda borishini tasavvur qilish holatiga ega emas. Tarix
doimo om adsiz bashoratchilar ustidan kulib keladi. Shunga qaramas-
dan, odam lar yana va yana m uvaffaqiyatsizliklarga k o ‘nmay, hal qilib
bo‘lm aydigan m uam m oni yechishgachogM anadilar. Chunki kelajakni ol-
dindan ko‘rm asdan turib, hozirgi kunning m ohiyatini tushunish m um kin
emas. 0 ‘z oilasi, korxonasi, o ‘z m am lakati, dunyo uchun yurish-turish-
ning to ‘g ‘ri y o ‘nalishini tanlash lozim.
238
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Yuqorida bayon qilingan nazariy yondashuvlardan siklik-genetik di-
nam ika qonuniyatlari va an’analardan kelib chiqqan holda, bu muam m o-
ga nazar tashlaym iz. Yuqorida (6-jadvalga qarang) sivilizatsiyalam ing
taxm inan to ‘rt yuz yil oldin kelajakdagi alm ashuvini oldindan k o ‘rishga
urinib ko‘riladi. Bu insoniyat XX asm ing s o ‘nggi choragida shart-sharo-
itlardan kelib chiqib, navbatdagi (hisob b o ‘yicha yettinchi) sivilizatsiya-
ga o ‘tish davriga kirdi v a umum iy boshlang‘ich tam oyillar asosida kelib
chiqadigan navbatdagi tarixiy supersikl (12 m ing yil davom ida uchinchi)
ga qadam qo ‘ydi. Bu holda postindustrial sivilizatsiyaga o 'tish taxm inan
yarim asrga teng boMadi, navbatdagi supersiklga o ‘tish esa asr atrofida
bo‘ladi. Albatta, bu insoniyatning 12 m ing yillik tarixining tarixiy ritmla-
rini tahlil qilishdan keltirib chiqarilgan.
6
-jadvalda kelajak ritm ning faqat ikki varianti - tarixiy progressning
jadallashuvini bir xil boMmagan su r’atlaridan kelib chiqiladi. Bu variant-
lar so ‘nggi chegara bo‘lmay, boshqa muqobil senariylar bo ‘lishi mumkin.
Yaqin ikki yuz yil ichida butun dunyoda ochlik va qashshoqlikni to 'la tu-
gatish, davlatlam i o‘z xohishlari bilan k o ‘ngilli ravishda o ‘z suverenitet-
larini cheklashlari, eng asosiysi to ‘la qurolsizlanish, urushlam i tugatish,
barcha uchun xavfsizlikni tugatish mum kinligi bashorat qilinadi. Pos-
tindustrial jam iyatga o ‘tish jarayoni hududlar o ‘rtasida notekis boradi.
Afrikaning katta qism i, O siyoning ayrim m am lakatlarida eski an'anaviy
jam iyatning tartib qoidalari saqlanib qoladi.
K.o‘rinishidan bu bo ‘lishi mumkin bo‘lgan m uqobilliklar yelpig‘ichi-
dan, hatto, optimistik 2 0 2 0 -2 0 2 5 -y illar postindustrial jam iyatga o ‘tishning
oxiridagi chegaralaridan ham chiqadi. Bu holat faqatgina 2060 - 2080-yil-
larda yangi tarixiy supersiklga o ‘tish tugallanganda, kelajak sivilizatsiya
o ‘z shaxsiy asosida rivojlanib, yetuklik davriga kirganda yuz beradi.
Akademik N .N .M oiseev XX asm ing 70-yillarida SSSR va AQSH
o ‘rtasida yalpi term oyadro yoki bakteriologik urushning sodir boMish eh-
timolini tadqiq qilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |