Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


  Bozor  boshqaruvi  mexanizmining  shakllanishi



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet89/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

4. 
Bozor  boshqaruvi  mexanizmining  shakllanishi. 
Bozor  asosan 
o ‘zini-o‘zi boshqarish,  davriy yuz beradigan  tushkunliklami  bartaraf qi­
lish,  muntazam  buziladigan  proporsiyalami  o ‘zini  qayta tiklashga  qara- 
tilgan.  Oddiy va  kengaytirilgan takror  ishlab  chiqarishni ta’minlaydigan
165


R.  RAJABOV
muntazam   o ‘sib  boradigan  iqtisodiy  genotipni  saqlash va  davom  ettirish 
bozom ing qimmati  hisoblanadi.
Bozor  iqtisodiyotining  bosh  regulyatori  b o 'lib   baho  xizm at  qiladi. 
U  bir  necha  funksiyalam i  bajaradi.  Eng  avvalo,  m ikro  darajada  (alohi­
da  m ahsulot  ishlab  chiqaruvchilar  uchun),  shuningdek,  hududlar,  m il­
liy  x o ‘jaliklar,  xalqaro  ayirboshlash  darajasida  tovar  ishlab  chiqarish­
ning  sam aradorligini  yalpi  o ‘lchovchisi  funksiyasini  bajaradi.  Ana  shu 
asosda  bahoni  rag‘batlantiruvchi  funksiya  qurilgan.  U  arzon  va  sifatli 
m ahsulot  ishlab  chiqaruvchilarga  yuqori  foyda  va  bozorda  o ‘z  ulushini 
k o ‘paytirishga  im koniyat  beradi.  Baho  -   sotuvchi  va  xaridorlar  o ‘rtasi- 
dagi  m urosaga  kelish  m evasi,  xaridorlar  uchun  iqtisodiy  m usobaqada 
eng kuchlilarini  sun’iy tanlab olishning qudratli  qurolidir.  Baho kapitalni 
ja m g ‘arish, takror ishlab chiqarishni ta ’minlash,  innovatsiyalarni  am alga 
oshirish va iqtisodiyot tuzilm asida progressiv siljishlarga yordam  berdi.
B ahoning  bu  funksiyasi  so‘nggi  bir  yarim   m ing  yillikda  bozom ing 
turli  bosqichlarida  har  xil  am alga  oshdi.  Q achonlardir  yagona  Rim  im­
periyasi  chegaralarida  rivojlangan  bozom ing  yopiq,  kam  rivojlangan 
ko‘pgina bozorlarga bo ‘linib ketishi turli  lokal  va hududiy  bozoriarda bir 
xil  tovarlarga tartibsiz belgilangan har xil  baholarga olib keldi.  Tasodifiy 
om illar baholar dinam ikasi,  nisbati va darajalariga ta’sir qildi.  Vizantiya, 
0 ‘rta Osiyo, Xitoy,  Hindistonda baholam ing shakllanish  m exanizm ining 
eski  bosqichida yuzaga kelgan  ko‘rinishlari  saqlanib  qoldi  v a rivojlandi. 
Ayirboshlashning  ko‘payishi,  lokal  va  hududiy  bozorlam ing  chegarala- 
rini  kengayishi,  keng  hajm larda  qiym at  va  bahoning  o ‘rtacha  b o ‘lishi, 
eng  avvalo,  yirik  shaharlar,  savdo-hunarm andchilik  m arkazlari,  shaklla- 
nayotgan  feodal  davlatlarda  yuz  berdi.  Bu  yerda  turli  xil  m ahsulotlarga 
aniq tebranadigan  boMsada,  baholar darajasi  shakllandi.  0 ‘rta asr shahar- 
lari, ulam ing bozorlari, d o ‘konlar, keyin yarm arkalar bahoning o ‘z-o‘zini 
boshqarish  markazlari  bo‘lib xizm at qildi.
B aholam ing o ‘z-o‘zini boshqarish tartibsiz, davlatning z a if ta ’siri os­
tida, lekin tabiiy-geografik omil, tabiiy m onopoliyalam ing sezilarli ta ’siri 
ostida  bordi.  N arxlar  shahar  uchun  normal  bo ‘lgan  chiqim larni  qopladi. 
Shu  bilan  birga,  tovam ing  turli  guruhlari,  savdo  m arkazlari,  tovar  ish­
lab  chiqaruvchilar uchun  sarf-chiqim lam i  qoplash,  zaruriy  xom ashyo va 
soliqlar,  tovarlam ing  vositasi  pul  mablagMami  topish  b o ‘ldi.  Savdogar- 
lar foyda olish  m aqsadida tovarlarni  uzoq  shahar va hududlarga hayotini 
x av f ostiga q o ‘yib, savdo ishlarini  am alga oshirdilar va iqtisodiyotini tik-
166


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ladilar. Turli m am lakatlar hududlarida narxlar darajasi, savdo foydasining 
liar  xilligi,  tovarlam ing  harakatlanishi,  uning  sifatining  yaxshilanishi  va 
chiqim larning kam ayishiga im koniyat yaratdi.
Keyingi  bosqich erkin raqobat davrida qiym at va baholarning shakl- 
lanishini  hududiy  chegaralari  ancha  kengaydi.  Jahon  savdosining  mar­
kazlari  (Venetsiya,  Genuya,  B ryugge,  A ntverpen,  Lion,  London,  Parij, 
Gamburg,  Leypsig,  M oskva,  Buxoro,  Sam arqand  va boshqa  Sharq  sha- 
harlari)da  tovar  birjalarida  asosiy  tovarlarga  narxlar  aniqlandi.  Buyuk 
geografik kashfiyotlar davrida A m erika,  H indiston,  Janubi-sharqiy  Osi- 
yo,  A frikaning  qator  m am lakatlarida  baholarning  tenglashuvi  jarayoni 
bordi.
Dastlab hududlar, m am lakatlar yoki jahon bozori m iqyosida tovar gu- 
ruhlarini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlarini  aks ettiradigan qiym at 
tipidagi  baholar  ustivor  boMdi.  Lekin  kapitalning  sanoatni  asosiy  soha- 
larida qaror topishi,  uning yanada yuqori  foyda norm asi  uchun sohadan- 
sohaga erkin q o ‘yilishi asta-sekin ishlab chiqarish bahosining shakllanis- 
higa olib keldi.  Bu turli  sohalar bo ‘yicha kapitalni  q o ‘llash kengliklarida 
qiym atning o ‘rtacha darajasini  shakllantirdi.
Davlat  hokim iyati  qudratli  m onopoliyalarga  ichki  va tashqi  bozorda 
raqobat kurashida yordam  berdi.  Fermerlar, kam ta ’m inlanganlar qatlam - 
lariga ijtimoiy yordam  ijtimoiy ziddiyatlam i yum shatdi  va foydali  iqtiso­
diy tartiblam ing umrini  uzaytirishga im koniyat yaratdi.
Davlat  m onopolistik  baholam i  shakllantirish  va  m etodik  inflyatsi- 
yani  nazariy  asoslashni  XX  asrda  m ashhur  ingliz  iqtisodchisi  lord  Joij 
Meynard  Keyns  berdi.  U  iqtisodiy  tushkunliklar oqibatlarini  yum shatish 
va  ogohlantirishning  quroli  deb  taqchil  m oliyalashtirish  (o‘sib  borayot- 
gan  soliqlar  va  byudjet  taqchilligi  hisobidan),  omm aviy  ishsizlikka y o ‘l 
qo‘ym aslik  uchun  sinayotgan  korxonalam i  davlat  tom onidan  qo ‘llab- 
quvvatlashni  e ’lon  qildi.  U  narxlam ing  o ‘sishi  ish  haqini  bevosita  pa- 
saytirishdan  k o ‘ra,  ishchilardan  daromadni  bir  qismini  tortib  olishning 
yaxshi  metodi  deb k o ‘rsatdi.
Davlat  m onopolistik  bahoni  shakllantirishda  baholam i  qiym atdan 
ajratdi. Bu  iqtisodiyot tuzilm asini soxtalashtirishning kuchli  om iliga ay ­
landi.  M akroiqtisodiy  tuzilm ada  va  m ahsulotlar  turidagi  siljishlar,  turli 
xil  tovar  va  xizm atlar  sam aradorligi  innovatsiyalar  loyiha yechim larini 
liaqiqiy  qiym atini aniqlash am alda m um kin em as edi.  Bu kvazi bozor in­
dustrial jam iyatnin g iqtisodiy  tizim ini keksayishining bir k o ‘rinishi  edi.
167


R. RAJABOV
Bunday iqtisodiy tartib halokatga m ahkum  edi. X X  asm ing so‘nggi  cho- 
ragida raqobatli bozor iqtisodiyotining qayta tu g ‘ilish belgilari  ko ‘rindi.
B ozor jarayonlariga davlat aralashuvining boshqa ko‘rinishi rejali ba- 
honi shakllantirish edi.  Sovet davlatining baholarni  shakllanish jarayoni- 
ga aralashuvi  1918-yilda e ’lon  qilindi.  X alq  xo ‘jaligi  Oliy  kengashining 
Baholar q o'm itasi tuzildi.  Bu  urushda vayron  bo‘lgan  xalq  xo‘jaligining 
yem irilishi, narx-navoning jadal o ‘sishini to ‘xtatishga urinish edi. Harbiy 
kom m unizm   yillarida davlat boshqarmalari  tom onidan  sanoat m ahsulot­
lari  va dehqon x o ‘jaliklari m ahsulotlarining anchagina qism ini tortib oli- 
nishi  va  qayta  taqsim lanishi  natijasida  baholarni  bunday  boshqaruv  o ‘z 
ahamiyatini y o ‘qotdi. Chayqov bozorida inflyatsiya jarayonlari kuchaydi. 
Lekin  yangi  iqtisodiy  siyosat  yillarida  baholarni  davlat  tom onidan  bos­
hqaruv  yana  y o ‘lga  q o ‘yildi.  Biroq  u  bozor  m unosabatlariga  m oslashti- 
rildi.  Bozom i  buzishga qaratilgan  iqtisodiy jarayonlar ustidan yoppasiga 
zo ‘ravonlik,  partiya-davlat  apparatining  bozor  m exanizm i  va  o ‘zgarish- 
larga aralashuvi bozor m unosabatlarining buzilishiga olib keldi.
Ishchi  kuchi,  tabiiy  resurslar  tovar  alm ashuvi  sohasidan  chiqarildi 
deb  e ’lon  qilindi.  A m alda  bu  ishchi  kuchini  qayta  ishlab  chiqarishning 
qiym atini  aks  ettirm aydigan  ish  haqining  o ‘ta  past  darajasini  belgilash, 
ishchi, xizm atchi, kolxozchilam ing sezilarli qismi  uchun kolxozlarda ish­
lab berishning rentasini o ‘ziga xos shakllari, ulam i takror ishlab ehiqarish 
va him oya qilish sarf-xarajatlarini  qoplam asdan tabiiy resurslardan isrof- 
garchilik  bilan  foydalanishga  olib  keldi.  Ichki  narxlar jahon  narxlaridan 
ajratib  q o ‘yildi.  Bu  jahon  bozorlarining  progressiv  an ’analari  ta ’sirini 
am alda y o ‘q qildi.
Albatta,  rejali  baholarni  shakllantirish  tushkunlik  vaziyatlari  (m isol 
uchun,  urushlar  davrida,  1929-1933-yillarda,  70-yillardagi  jahon  tush­
kunligi  davri)da ba’zi  ijobiy xususiyatlarga ega edi.  U narxlarning keskin 
o ‘sishini  ushlab  turish,  aholining  katta  qismini  kartochka  tizimi  vaqtida 
m o‘tadil  narxlarda  ta ’minotini  tashkil  qilishga  yordam   berdi.  Bu  narx- 
lam ing qiym atdan  haddan tashqari  uzoqlashib  ketishini y o ‘qotish  uchun 
narxlam i islohatlari davriy  o ‘tkazilib turdi.
Davlat m onopolistik tizimi  va rejali  bahoni  tashkillashtirish  o ‘z  um- 
rini  o ‘tab  boMdi.  Lekin  bu  baholarni  davlat  boshqaruvidan  butunlay  voz 
kechishi  emas.  U  yum shoqroq  shaklda  am alga  oshirildi  va  sog‘lom  bo­
zor iqtisodiyotigato‘sqinlik qilishi m um kin emas, bir vaqtnngi o ‘zida uni 
monopolistik aralashuvdan asrashi  lozim.
168


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
B ozom ing  o ‘z-o ‘zini  boshqaruvi  bilan  bir  qatorda,  bozom ing  davlat 
boshqaruvini  ixcham  mexanizmi  ishlab  chiqildi,  qaysiki,  u  sivilizatsiya- 
lar  alm ashinuvining  turli  bosqichlari  va  rivojlanishida  transform atsiya- 
larga uchradi.
Feodal  huquqiy  o ‘zboshim chalik  uzoq  saqlanib  qoldi.  Lekin  bozor 
qoidalariga javob  beradigan  huquqiy  norm alar  tizim i  iqtisodiy  faoliyat 
sohasiga  tegishli  bo‘lgan  ko ‘p  sonli  huquqiy  aktlarda  o ‘z  aksini  topdi. 
Burjua  dem okratik  jam iyatga  mos  iqtisodiyotga  xos  huquqiy  norm alar 
tizimi  X IX   asr  boshlaridagina  shakllandi.  Xalqaro  ayirboshlash  va  iqti­
sodiy  integratsiya,  xalqaro  xususiy  huquq,  huquqiy  norm alar  tizim ining 
paydo  bo‘lishiga  olib  keldi.  Bunday  tizim lar  BMT,  uning  m uassasala- 
ri,  xalqaro  integratsiya  ittifoqlari  va  iqtisodiy  tashkilotlar  tom onidan 
qo‘llab-quvvatlandi.
B ozor davlat boshqaruvining boshqa y o ‘nalishi  kuchli  soliq va byud- 
jet-m oliya  m exanizm ining  rivojlanishi  b o ‘ldi.  Davlatning  eng  muhim 
funksiyalaridan  biri  iqtisodiy  hayotni  yaqin  yoki  m asofadan  nazorat  qi- 
lishdir.
Davlat  hokim iyati  pul  zarb  qilish  yoki  uni  soxtalashtirishni  unga 
majburiy  kursni  belgilash  vositasi  bilan turli to ‘g ‘ri  va  bevosita  soliq  va 
bojlami jo riy  qilish  bilan  iqtisodiy  hayotga ta ’sir o ‘tkazishga urindi.  Le­
kin  tez  orada  darom adning  bu  an ’anaviy  metodlari  davlat  uchun  yetarli 
bo‘lmay  qoldi.  Tez  orada  yangi  usul  m uom ala  sohasidan  daromadlarni 
ajratib  olish  -   davlat  qarzi  k ash f qilindi.  Davlat  boylarga  qim m atbaho 
qog'ozlam i olishga m ajbur qildi.  M uom alaga o ‘ziga xos davlat veksella- 
rini chiqardi. Veksel egasining belgilangan foizlam i tizim li ravishda olish 
huquqi kafolatlanar edi va nihoyada zayom ni qaytarib olishi m um kin edi. 
Ihi  Angliyada  m untazam   am alga  oshirildi.  Davlat  zayomlarini  chiqa­
rish  bo'yicha  va  m oliya  ustidan  nazorat  o ‘m atilishining  shakllanishi- 
ni  tarixchilar  m oliya  inqilobi  deb  atadilar.  Bu  inqilob  yuz  yilga  yaqin 
(1688-1756-yillar)  davom  etdi.  Bu  tajribani  boshqa  m oliyaviy  qiyinchi- 
likni  boshdan  kechirgan burjua m am lakatlari ham  o ‘zlashtirib oldilar.
M oliyaviy  halokat  davlat  byudjetiga  aks  etdi.  Davriy  ravishda  xa­
rajatlar  darom adlardan  oshib  ketishi  yangi  soliqlar,  zayomlar,  bojlam i 
o ‘ylab chiqarish,  mansablarni  sotish, qirol  otkupini joriy  qilishga m ajbur 
qilar edi.
Vaqti-vaqti bilan davlat xarajatlarining og‘ irligi davlat moliya tizimining 
tushkunligi  sabablaridan  biri  bo‘lib  xizmat  qildi  va  davlatning  iqtisodiy
169


R.  RAJABOV
hayotga  aralashuvini  kam ayishiga  olib  keldi.  Ayniqsa,  bu  tushkunlik 
sotsialistik m am lakatlarda yaqqol  ko‘rindi.  Bu m am lakatlarda davlat da- 
rom adlam ing  am alda  cheklanm agan  taqsim otchisi  funksiyasini  bajardi. 
Davlat  investitsiyaning  asosiy  m assasini  m oliyalovchi,  ijtimoiy  sohani 
saqlovchi  va  ta ’m inlovchi,  harbiy  xarajatlam i  o ‘z  zim m asiga  oluvchi 
bo‘ldi.  Bu  bir  tom ondan  tadbirkorlik  tashabbusini  y o ‘qqa  chiqardi,  re- 
surslam i  iqtisod  qilish  va  x o ‘jalik   faoliyatidan  m anfaatdorlikni  cheklab 
qo‘ydi.  Chunki  buning  natijalari  baribir  m oliya  tashkilotlari  tom onidan 
tortib olinar edi. B oshqa tom ondan foyda keltirm aydigan korxona, kolxoz 
va boshqa tashkilotlar soni oshib bordi.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish