partiyalar tarix sahnasidan tushib ketadi;
Siyosiy plyuralizm , turli ijtimoiy guruhlam ing manfaatlarini aks etti-
radigan, saylov kom paniyasini olib boradigan, lekin m onopol ta’sirga ega
2 7 7
R. RAJABOV
bo ‘la olm aydigan ko‘pgina siyosiy partiyalar paydo bo‘iadi. Postsotsia-
listik davlatlarda siyosiy partiyalar paydo boMadi. Bu davlatlarda siyosiy
partiyalam ing konsolidatsiyasi bir necha o ‘n yillar davom etadi;
- siyosiy kurashning keskinligi zaiflashadi. Saylovchilar orasida
apatiya keng tarqaladi. Siyosiy hayotning davom iy nisbatan sokin davri
vaqti-vaqti bilan tushkunlik vaziyatlarida kuchlar nisbatini tub o ‘zga-
rishlari davrida siyosiy ziddiyatlar, keskinliklar davri bilan alm ashib
turadi.
- o ‘tm ishda aniqlangan siyosiy m unosabatlarning siklik dinamikasi
qonuniyatlari kelajakda ham saqlanib qoladi. XX asrning 70-yillaridan
XXI asm ing 20-yillari o ‘rtalarigacha b o ‘lgan uzoq muddatli siyosiy sikl
to ‘g ‘risida gapirish mumkin. Bu oraliq davom iyligi 15-20 yil boMgan
uch-to‘rt o ‘rta m uddatli siklni o ‘z ichiga ola oladi.
Ulardan biri XX asm ing 90-yillarida tugadi v a bu sohada navbatdagi
yarim asrlik siklga o ‘tish bilan bogMangan tushkunlikni qam rab olishni
aks ettirdi. Ikkinchisi, XX asm ing 90-yillarida boshlanib, XXI asm ing bi-
rinchi o ‘n yilligi oxirida tugashi kutiladi. U siyosiy sohada tub o'zgarish-
lar bilan tavsiflanadi. Deyarli barcha hukm ron kom m unistik partiyalar
tarix sahnasidan tushdi, sotsialistik, xristian-dem okratik partiyalam ing
ta ’siri zaiflashdi. Sharqiy Yevropa, SSSR, M ongoliya siyosiy tuzum lar
halokatga uchradi. M illatlararo to'qnashuvlar kuchaydi. Sotsial-dem ok-
ratik an ’analar postsotsialistik b o ‘shliqda qayta uyg‘ona boshladi. Yangi
siyosiy y o ‘lboshchilar siyosiy m aydonga chiqdi. M am lakatlar o ‘rtasida
integratsiya jarayonlari kuchayib boradi.
Uchinchi o ‘rta m uddatli sikl taxm inan XXI asm ing 20-yillari o ‘rta-
larigacha davom etib, yangi siyosiy kuchlarning konsolidatsiyasi, ye-
takchilik qilayotgan m am lakatlarda postindustrial sivilizatsiyaga mos
siyosiy m unosabatlarning qaror topishi bilan belgilanadi. Yuzaga kelgan
muam m olarni hal qilish uchun turli hududiy ham korlik tashkilotlari tu-
ziladi.
Ikkinchi uzoq m uddatli sikl vaqtida u XXI asm ing 70-yillarigacha
davom etadi. Siyosiy tuzum keng rivojlanadi, yangi-yangi m am lakat-
larni qam rab olib, am alga oshirish m exanizm larini m ukam m allash-
tirib, chuqur rivojlanadi. Bu bosqichda qurolli zidd iy atlar qisqaradi.
Q urolsizlanish siyosati zonasi kengayadi, asta-sekin urush siyosatini
am alga oshirish vositasi hisobidan chiqariladi. 0 4 i s h davrida shaxs
va jam iy atn in g insonparvarlik rolini o ‘sishi, iqtisodiy-ijtim oiy kuchlar
2 7 8
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
nisbatining o ‘zgarishi davlat huquqiy so h a d a jid d iy o ‘zgarishlarga olib
keladi.
XX asrning so ‘nggi choragida davlatchilikning chuqur tushk un li
gi kuzatiladi. U nga teng keladigani postindustrial sivilizatsiyaga o ‘tish
davridan keyin b o ‘lm agan edi. N isbatan yum shoq shaklda bu jaray o n
an ’anaviy dem okratik boshqaruv tizim iga ega m am lakatlar (AQ SH ,
Angliya, Fransiya, Shvetsiya)da o ‘tadi. Q attiqroq va tub shaklda tush-
kunlik va davlatchilikning transform atsiyasi b a ’zi rivojlangan m am la
katlar (Italiya)da, ayniqsa, postsotsialistik va sobiq SSSR respublikala-
rida yuz berdi. K o ‘pchilik rivojlanayotgan m am lakatlarda o ‘zgarishlar
hali oldinda.
Bu sohada postindustrial sivilizatsiyaga o ‘tish davrida qanday an ’ana
lar yuz beradi?
Birinchidan, davlatning qayta ishlab chiqarish va ijtim oiy hayotga
aralashuvi kam aya boshladi. XIX asm ing oxiridan davlat jam iyat pira-
m idasining barcha qavatlarida yuz beradigan jarayonlarni m uvofiqlash-
tirishni yanada k o ‘proq o‘ziga ola boshladi. Bu hukm ron tabaqa diktatu-
rasi emas, balki jam iyat nom idan xalq farovonligi uchun qilindi. Bunday
jarayonlar totalitar davlatlarda o ‘z ch o‘qqisiga erishdi, faqat m afkuraviy
jihatdan farq qilib, jam iyat hayotining barcha sohalari ustidan qat’iy na-
zorat o 'm atish d a urinishdi. Ular yakdil edilar.
Lekin bu tuzum XX asm ing 70-80-yillarda darz keta boshladi. 90-yil-
lar boshlarida qator m am lakatlarda halokatga uchradi. Davlat va jam iy at
ning turli sohalardagi boshqaruvchilik roli yana jiddiy toraya boshladi.
Birinchi bo‘lib nazorat ostidan m a’naviy hayot chiqdi. Olimlar, m adani-
yat arboblari, jum alistlar, dissidentlar totalitar davlatni jam iyat k o ‘z oldi-
da obro‘yini tushirishga harakat qildilar. Rejali tizim ning halokati, bozor
m unosabatlarining qayta tiklanishi, dem okratik iqtisodiy islohotlar byu-
rokratik davlat apparatining iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini cheklab,
ijtimoiy boylikni o ‘zboshim chalik bilan o ‘z foydasiga qayta taqsim lash
im koniyatidan m ahrum qildi.
Davlat asta-sekin kelajak jam iyatda o ‘zi shug‘ullanadigan sohani to-
padi: inson huquqini him oya qilish, xo‘jalik subyektlari, jam oat tashki-
lotlarini suiqasd va suiste’m ollardan asrash; ko ‘p sonli qarama-qarshilik,
bahslarda hakam vazifasini o ‘tash; iqtisodiyot va ijtimoiy-siyosiy hayotda
«o‘yin qoidalari» qonuniyatlarini aniqlash va bu qoidalarga rioya qilishni
nazorat qilish jam iyatning topshirig‘i bilan ayrim funksiyalam i bajarish,
2 7 9
R. RAJABOV
qaysiki, ulami xususiy kishilar vakom paniyalargatopshirish foydali emas
(atrof-muhitni ifloslanishi ustidan nazorat, yordam ga muhtoj turg‘un hu-
dudlam i qo ‘llab-quvvatlash va hokazo), jinoyatchilik bilan kurash tashqi
xavfni bartaraf qilish, tashqi m unosabatlam i boshqarish o ‘z fuqarolari,
kom paniya, firm alam ing m anfaatlarini chet elda him oya qilish.
lkkinchidan, davlat hokim iyatining tuzilm asi o'zgaradi. K o‘p m am
lakatlarda hokim iyatni dem okratik b o ‘linish tam oyili qaror topadi. 0 ‘tish
davrining tugallanishida hokim iyatlam ing balansi qayta tiklanadi.
Uchinchidan, hokim iyatning yuqori darajada m arkazlashuvi detsen-
tralizatsiya an ’anasi bilan almashadi. Q ator funksiyalar hududlar va ma-
halliy (m unisipal) organlarga o ‘tadi. K o‘pgina davlatlarda bu organlar-
ning huquqlarini kengaytirgan m a’m uriy islohotlar o‘tkazilgan. Bu davlat
hokim iyatini dem okratlashtirdi, uni xalq ehtiyojlariga yaqinlashtirdi.
Markaziy, hududiy va m ahalliy hokim iyat organlarining funksiyalarini
optimal nisbati qayta tiklanadi.
To‘rtinchidan, davlat huquqi vakolatlarini am alga oshirish mexaniz-
mi o ‘zgaradi. D em okratik saylov tizimi qaror topadi. Davlat apparati kas-
biy asosda tashkil etiladi.
Jam iyatning davlat organlari faoliyati va am aldorlam ing suiste’mol-
larini nazorat qilishi ancha hajm da «to‘rtinchi hokim iyat» om m aviy ax
borot vositalari, ayniqsa, televideniya am alga oshiradi. 0 ‘tish davrida
ommaviy axborot vositalarini o ‘z ta’siriga olish qator m am lakatlarda
keskin tus oladi.
Beshinchidan, qonun ustuvorligi an’anasi birinchi o 'rin g a chiqadi.
Inson huquqlari him oyasi, ham m a uchun teng shart-sharoitlam i yaratish
uchun huquqiy norm alar tizim i to ‘ ldiriladi va yangilanadi. Huquqqa kon-
servativlik xos. Bu uning qarori, avantyurizm va subyektivlikka qarshi
da’vo, lekin huquqiy norm alam i yangilashda qoloqlik o ‘z boshimcha-
likka olib keladi. Shu sababli, barcha m am lakatlarda qonun ijodkorligi
bo‘yicha faoliyat kuchayadi.
X alqaro siyosiy m unosabatlar sohasi yangi belgilam i oladi. K o‘p
qutbli dunyo shakllanadi. 0 ‘tish davrida yangi an’analar bir qutbli dun-
yoni inkor qiladi. B ir m am lakatni butun dunyoga o ‘z irodasini o ‘tkazish-
ga boshqalar k o ‘nm aydi. Hududlararo ittifoqlar, hududiy xalqaro tash-
kilotlam ing roli kuchayadi. Ayniqsa, Yevropadagi o ‘zgarishlar diqqatga
sazovor. Um um yevropa g ‘oyasi, um um yevropa jarayoni insonparvarlik
o ‘lchovini olmoqda. «Fuqaro Yevropasi», «inson Yevropasi» masalasi
28 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
qo ‘yilmoqda. BMT, YUN ESK O, Y U N IDO, X alqaro savdo tashkiloti,
Xalqaro sud kabi xalqaro tashkilotlam ing ahamiyati oshib boradi. Ular
mam lakatlar bilan siyosiy m unosabatlam i barqaror holatga keltirish, ijti
moiy, ekologik, gum anitar siyosatni kelishish, xalqaro huquq norm alarini
shakllantirish va qo‘llab-quvvatlash, xalqaro ziddiyatlar, urushlam i tinch
y o ‘l bilan bartaraf qilishda davlatlar o ‘rtasida ham korlikni am alga oshira-
dilar. M amlakatlar, millatlar, xalqlar, elatlar, davlatlar o ‘rtasida asta-sekin
hayotning barcha sohalarida ham korlik y o ‘lga q o ‘yila boshlaydi. Jahon
m iqyosida yalpi m uam m olam i hal qilishning optim al y o ‘llarini topish va
uni hal qilish uchun barcha m am lakatlar ahillik bilan ham korlikni am alga
oshirish darajasiga yetadilar.
Tayanch ib oralar:
Kichik va o ‘rta biznes, postsotsialisyik dunyo,
F.Brodel, m akrom odel, m ikrom odel, texnologik uklad, m ulkchilik muno-
sabatlari, ijtim oiy hayot, m ayda ishlab chiqaruvchi, m illatchilik, siyosiy
plvurealizm , davlatchilik tushkunligi.
T akrorlash uchun savollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |