Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


  Postindustrial sivilizatsiyaning asosiy chizgilari



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet111/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

5. 
Postindustrial sivilizatsiyaning asosiy chizgilari. 
Tarix o'qitadi- 
ki,  uzoq y o ‘l davom ida uning turli  bosqichlarida ideallar o ‘zgaradi.  Umri 
tugayotgan  sivilizatsiyaning so ‘nggi  fazasida oMimga  mahkum  qilingan, 
lekin  hali  hukm ron  bo‘lgan  tuzum   o ‘zini  saqlab  qolish  uchun jon-jahdi 
bilan qarshilik ko‘rsatadi. Uning bag‘ridagi kelajak jam iyatning kurtakla- 
ri o ‘ziga hayotbaxsh kuch ola boshlab, uyg‘onish lahzalarini boshidan ke- 
chiradi.  Tarixiy  lahzalarda  uch  oqim  yaqqol  ko‘rinadi,  o'tm ish ga albatta
239


R. RAJABOV
ketadigan  oqim,  o ‘tm ishdan  kelajak yoki  bugun  uchun  qoladigan  meros 
kelajak sivilizatsiyaning o ‘zaro bogMangan  unsurlari.
Postindustrial  sivilizatsiyaga  o ‘tish  davrining  yarmi  o ‘tdi,  u  tarixiy 
tajribaga aylanib, ustuvor an ’analarni aniqlash v a baholashga yordam   be- 
radi.  Postindustrial sivilizatsiyaning ajratib turadigan asosiy  shakllanish- 
ning birinchi fazasini boshidan kechirayotgan belgisi -  bu gum anizm ning 
qayta  uy g‘onishidir.  Bu  qadimgi  antik  dem okratiya,  o ‘rta  asr uyg‘onish 
davri  gum anizm iga  oddiygina  qaytish  emas,  balki  insoniyatning  ko‘p 
asrlik tarixiy  hayot tajribasiga asoslanib,  ijodkor erkin  shaxs  qadriyatlari 
ustuvorligini  qaror toptirishdir.
Biotexnikaga ham korlik. 
In d u strialjarniyatdavridam av jud  b o ‘lma- 
gan erkinlikni uyg‘onishining yangi  davrida jam iy at hayoti va taraqqiyo- 
tining o ‘zgargan  shart-sharoitlari  bilan  shartlangan holda yuz beradi.  Bu 
o ‘zgarishlarning mohiyati nim ada?
Birinchidan, real  an’ana sifatida noosfera,  tafakkur sohasining shakl- 
lanishi.  D unyoda  m am lakatlar  o ‘rtasida  iqtisodiy,  texnologik,  ekologik, 
ijtim oiy-siyosiy  aloqalar m urakkablashdi.  0 ‘zgarishlarning jadallashgan 
ritmi  zam onaviy  ilmiy  bilim larsiz  uni  uzluksiz  yangilash  v a  toMdirmas- 
dan har qanday  sohada sam arali fa o liy a tk o ‘rsatish m um kin emas. Zam o­
naviy Yaponiyaga qarang: uning iqtisodiyotini asosi uch soha -  mikrotex- 
nika, biotexnologiya v a inform atikada yotadi.
Inson ular bilan nafaqat ishlab chiqarish  sohasida,  balki kundalik ha- 
yotda ham  ish k o ‘radi. U ning oziq-ovqati va dori-darm oni  biotexnologik 
jarayonlam i qoMlash bilan uydayasalgan m ikroto‘lqinli pech, suyuq plaz- 
mali  rangli  televizorlar,  kom pyuter  va  fakslar  bilan jihozlangan.  Odam 
avtom obilning  eng  so‘nggi  elektron  tizimlari  bilan  jihozlangan  model- 
lardan  foydalanadi.  Tashqi  m uhit  bilan  o ‘zaro  m unosabatda  eng  yangi 
ilmiy texnologiyalam i  qo‘llash  asosida tabiatga yetkaziladigan zararlami 
keskin  kam aytirishga erishildi.  Rivojlangan  m am lakatlar ichida o ‘zining 
tabiiy  resurslariga Yaponiya jahonda eng zam onaviy texnologik yetakchi 
davlatga aylandi.
Buning  sababi,  Yaponiya  fan  yutuqlarini  keng  hajm da  ishlab  chiqa- 
rishga jadal  tatbiq  etishi,  iqtisodiyotni  dem ilitarizatsiya qilishi,  ta ’lim  ti- 
zim iga jiddiy e ’tibom i  qaratishi  edi.  Bu y o ‘nalishda u  noosfera sivilizat- 
siyasiga tom on yoMning etaloni  deb qaralishi mumkin.
Lekin  yapon  m o‘jizasi  ju d a  o g ‘ir  va  m ashaqqatli  b o iib   bu  ulkan 
mehnat natijasi  edi. Yapon olimi, konstruktori,  m uhandisi,  ishchisi,  prog-
2 4 0


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
rammisti  va  dizayneri  hayoti  industrial  ritm ning  qattiq  doirasiga  kiritil- 
gan.  Yuqori  m ehnat  unumdorligi  aqliy  va jism oniy  mehnatni  ulkan  sarfi 
asosida y u /ag a  keltiriladi.  Aqliy  va jism oniy  m ehnat o ‘rtasidagi  chegara 
yo ‘q  ho'lm oqda,  lekin  aqliy  m ehnat ustuvor boMmoqda.
Ikkinchidan,  fanning  hal  qiluvchi  ahamiyati  yangidan  o ‘smoqda,  le­
kin  u jam iyatdagi  o ‘zining yangi funksiyalariga tayyor emasligi  ko ‘rindi. 
Yalpi  tushkunlik fanga ishonchsizlikni keltirib chiqardi, chunki  fan yangi 
tug‘ilib kelayotgan jam iyatni oldindan ko‘ra olmadi, uni tu g ‘ilish azobla- 
rini  bir qadar ham yengillashtirm adi. A na shu  sababli  o ‘tish  davri  uchun 
xos bo‘ Igan agnostitsizm  v a relyatvizmni, m istika va znaxarlik (afsungar- 
lik)ning  qayta tu g ‘ilish  an’anasini  ko ‘rish  mum kin.  Ilmiy  bilim  kuchiga 
ishonmaslik,  fanning  o ‘zida  ham  yangi  g ‘oyalam ing  y o ‘qligi,  oldindan 
ko‘rish  funksiyasining zaiflashuvi  yuz beradi.
Ammo,  bu  vaqtinchalik  hoi,  u  ikki-uch  o ‘n  yilliklar  davom  etishi 
mumkin. N avbatdagi  ulkan  ilmiy  inqilobning belgilari yuzaga kelmoqda, 
qaysiki,  u  rivojlanayotgan,  notekis  qonuniyatlari  o ‘zgarayotgan  dunyo- 
ning  yangilangan  manzarasini  yaratadi.  Yangilangan  fan  postindustrial 
sivilizatsiyaning y o ‘lboshchisi  va  asosi  b o ‘lib  xizm at  qilishi  lozim.  N a- 
faqat ishlab chiqarishning fanga asoslanishi,  balki jam iyatning butun  ha­
yoti  uning dinam ikasi  asosi  bo ‘ladi.
Uchinchidan,  m adaniyat  ustuvor  aham iyat  kasb  etadi.  Rivojlangan 
mamlakatlar  aholisining  turli  qatlamlari  oziq-ovqat,  kiyim,  qulay  uy-joy, 
maishiy elektron va axborot texnikasi (audio, video, kom pyuter)ga boMgan 
ehtiyojlarini  nisbatan  yuqori  darajada qondirib,  m a’naviy  soha san’atning 
turli  sohalarini  egallash  yoki  undan  bahram and  bo‘lishga  intiladilar.  Za- 
monaviy axborot texnologiyalam ing yutuqlari oliy madaniyatga om maviy 
ravishda  qiziqishni  kuchaytiradi.  Hozirgi  kunda  dunyoning  eng  m ashhur 
muzeylari  Luvr,  Ermitaj,  Britaniya  muzeyi  eksponatlarini  ko‘rish  yoki 
mashhur teatrlarda  opera-baietni  ko‘rish,  taniqli  bastakorlam ing  mum toz 
asarlarini tinglash uchun uydan chiqish shart emas. Televizor, videopleyer, 
dvd, kom pyuter yoki internet tarm og‘ iga ulanish kifoya. Hozirgi kunda 3D, 
5D va 7D formatdagi qisqa metrajli kinolar odat tusiga kirmoqda. A n’ana- 
viy  kinoteatrlar  o ‘z  ish  uslubini  o‘zgartirishga  m ajbur boMmoqda.  Lekin 
bu  rivojlangan  m am lakatlar  uchun  odatiy  tusga jadal  kirgan  bu jarayon 
boshqa dunyo, an’anaviy jam iyatlar boMgan rivojlanayotgan mamlakatlar- 
ga ham o ‘z t a ’sirini o'tkazadi. Zamonaviy axborot texnologiyalari, internet 
tarm og‘i bu m amlakatlar turmush tarzida ijobiy ta ’sir qilish bilan birga, bu
241


R. RAJABOV
yerdagi  asrlar  davom ida  shakllangan  an’anaviy  m adaniy  qadriyatlaming 
yo ‘qolishiga sabab  boMmoqda. A n’anaviy  qadriyatlar ruhida ta’lim-tarbi- 
ya olgan yuzlab, yuzlab  mln  kishilar  uchun  G ‘arb  dunyosi  dunyoqarashi, 
turmush tarzi  halokatli ta ’sirini  o ‘tkazadi.  Rivojlangan va rivojlanayotgan 
m am lakatlar o'rtasida ixtilof yanada keskinlashadi.
To‘rtinchidan,  ta ’lim ning  m azm uni,  shakllari  v a  usullari  tubdan 
o ‘zgaradi.  U  shaxslam ing o ‘rta miyonali  b o ‘lishiga  qaratilm aydi,  indus­
trial  m ashinani  zom bilashgan  unsurlariga  aylanm aydi.  Aksincha,  ijodiy 
fikrlashga  qobiliyatli  bo‘lgan,  har  tom onlam a  m ukam m al  rivojlangan 
hayot  doim iy  ravishda  tu g ‘diradigan  boshqotirm alam i  yechishga  qodir 
boMgan, tez o ‘zgaradigan m ehnat va hayot sharoitlariga adaptatsiya qila- 
digan shaxslam i  shakllantirishga y o ‘naltirilgan.
Ta’lim  uzluksiz  b o ‘ladi.  H ar  bir  odam ning  bilim  va  ko'nikm alarini 
yangilaydigan,  to ‘ldiradigan,  har  bir  odamni  hayotini  barcha  bosqich- 
larini  qam rab  oladigan  b o ‘ladi.  Ta’limning  axborotlashuvi,  m antiqiy  va 
obrazli tafakkur qilishning birlashuvi,  distansiyali ta ’lim, m ultim edia vo- 
sitalarining tarqalishi  bilim larni  samarali  o ‘zlashtirishni  k o ‘p m arta oshi- 
radi,  ta ’lim  olayotgan  odam ni  faollashtiradi.  Ta’lim  m azm unining  o ‘zi 
ham  o ‘zgaradi.  Tor kasbiy tayyorlash  o ‘rnini  gum anitar fanlam ing birin- 
chiligi,  keng  politexnik  ta ’lim,  mehnatni  bir  necha  m arta  o'zgartirishga 
tayyorlikni  tarbiyalash egallaydi.
Yuqorida  k o ‘rsatilgan  an’analar  dunyoning  ko‘pchilik  m am lakatla- 
rida  ta ’lim  tizim larida  m avjud,  AQSH,  Yaponiya,  G erm aniya  va  qator 
boshqa  m am lakatlarda  ta ’lim ning  ratsional  xususiyati  kuchayib  boradi. 
Natijada,  postindustrial  jam iyatga  mos  ta ’lim  tizimi  vujudga  keladi.  U 
milliy k o ‘rinish, m ahalliy an’analar bo‘yicha xilm a-xil, lekin um um iy tub 
belgilarga ega.
Yangi  ta ’lim  tizim iga  o ‘tish  davri  eski  tushkunlikdan  boshlandi. 
A malda  barcha  m am lakatlarda  savodsiz  va  kasbiy  layoqatsizlik  o ‘sdi. 
0
‘n  m illionlab  ishchilar  ta ’lim  vaqtida  va  am alda  singdirilgan  bilim  va 
ko‘nikm alar tubdan o ‘zgargan vaziyatda yaroqsiz b o ‘lib qolganini birdan 
his  qildilar.  Bu  o ‘zini  y o ‘qotib  q o ‘yishga,  m ehnatni  sam aradorligining 
pasayishiga olib keldi. Bu oliy va maxsus ta ’limni qayta qurish, eng avva- 
lo,  xodim lam i  om m aviy  qayta tayyorlashni  talab  qildi.  Bu  o ‘z  navbatida 
uzluksiz ta ’lim tizim ining tarqalishiga turtki  berdi.
Beshinchidan,  yangi  etikaning  unsurlari  shakllanadi.  Shaxslararo 
m unosabatlam ing  yangi  qoidalari  har  bir jam iyat  a ’zosining  o ‘ziga  xos
242


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
shaxs  sifatida  m ustaqillikka  intilishini  ta ’kidlab,  o ‘z  yurish-turishi,  xat- 
ti-harakatini  m ustaqil  quradi,  lekin boshqalam ing  shunday m anfaatlarini 
hisobga olgan holda buni am alga oshiradi.  Bunday axloqiy norm alam ing 
ustuvorligini  Fillandiya,  Shvetsiya va N orvegiyada k o ‘rish mum kin, shu- 
ningdek,  boshqa  rivojlangan  m am lakatlar  uchun  ham   bu  xarakterli.  Bu 
yerda  odam jam oani  m olekulasi  emas,  uning  m anfaatlari  y o ‘lida  u  bos- 
tirilmaydi.  Jam oa  va  ijtim oiy-siyosiy  m uassasalam ing  maqsadi  alohida 
shaxslam ing m anfaatiga xizm at qilishdir.
Oltinchidan,  hukm ron  elita  m afkurasining  individual  ideallarni  bos- 
tiradigan  v a  y o ‘naltiradigan  hukm dorligi  y o ‘q  qilinadi.  M ustaqil  odam 
dunyoqarash, dinga e ’tiqod, m aqsadlar tanlovida erkin uning o ‘zi izlanish 
va adashishlar orqali o ‘zining xususiy ideallarigayo‘ltopadi. Bu y o ‘l ilga- 
ri  hukm ron  b o ‘lgan  m afkuralam ing  yem irilishi,  ekstrem istik  qiziqishlar 
shaxsning yem irilishi,  chalg‘ishlar, tushkunlikka tushish,  q o ‘rquv,  umid- 
sizlik tuyg‘usiga, ilgari ko‘z k o ‘rm agan ishsizlik va qashshoqlik, noqulay 
dem ografik  an’analar m utant-bolalarning  tu g ‘ilishini  o ‘sishi  bilan  bosh- 
lanadi. Dinga sig‘inadiganlar va noan’anaviy oqim larga kiradiganlar soni 
ko‘payadi. Buning obyektiv sabablari turm ushdagi qiyinchiliklar va hayot 
chigalliklari kim nidir cheksiz hokim iyatini tan olishdek yengilroq y o ‘lni 
tan  olishga m ajbur qiladi.  Yerdagi  y o ‘lboshchilam ing halokati  ulami  sa- 
moda  izlashga  undaydi.  Lekin  bu  asriy  an’ana hozirgi  kunda dunyo  din- 
laridan  islom diniga e ’tiqod qiladiganlar soni k o ‘payib bormoqda.  0 ‘tish 
diivrida vijdon erkinligiga t o i a  rioya qilinadi. Kim boshqalarga zarar kel- 
lirmay, diniy e ’tiqod va m arosim lam i afzal k o ‘rsa,  ularga nisbatan vijdon 
orkinligi  to ‘la am al  qiladi.  Davlat hokim iyati  rasmiy  ravishda  u  yoki  bu 
konlcssiyaga davlat dini sifatida q o ‘llab-quvvatlaydi,  lekin bu vaqtincha- 
lik.  Bnribir o'tish   davrida ilm-fan, bilim larga ustuvor ahamiyat beriladi.
Shimday  tarzda,  erkin  ijodiyot  kishisi  faoliyatning  turli  xil  k o ‘ri- 
nishlari  va  m uloqotidagi  yorqin  individuallik  asta-sekin  jam iyatning  
yangi  m odeli  m azm uni  va  oliy  m aqsadiga  aylanadi.  Bu  albatta  jam i- 
yatlarda ziddiyatlar, jinoyatlar, qaram a-qarshiliklar, jah o lat y o ‘q b o ‘ladi 
degani  emas.  Lekin  m untazam   yuz beradigan ziddiyatlam i yechishning 
yanada  m adaniy  usullari  k o ‘payadi.  Shaxs  ustidan  z o ‘ravonlik  y o ‘qola 
boshlaydi.
Ishlab chiqarishning texnologik uslubi inson tom onidan yaratiladigan 
ishlab ehiqarish  va turm ushda foydalaniladigan texnika dunyosi  boshqa- 
i ha  bo'ladi.  Nozik  avtom atlashgan  ishlab  ehiqarish,  texnika  va  barcha
243


R. RAJABOV
m ehnat  faoliyati  turlarini  kom pyuterlashtirish  insonni  og‘ir  jism oniy 
m ehnat  turlari  va  shafqatsiz m ashinalashgan  ritm dan  ozod  qiladi,  uning 
vaqti va kuchini ijodiy jarayon uchun qaratadi.
Fanga  y o ‘naltirilgan  ishlab  chiqarishda  inson  ishlab  chiqarish  jara- 
yonining ijodkorigaaylanadi. Biotexnologiya, noan’anaviy energoresurs- 
lari,  chiqitsiz  texnologiyalar,  tabiat  buyumlarini  o ‘zgartirishning  yanada 
tejam kor  usullarining  o ‘zlashtirilishi  m untazara  o ‘sib  borayotgan  ehti- 
yojlam i yanada kam roq xarajatlar bilan qondirishga im kon beradi.  Yangi 
texnologiya va fanga y o ‘naltirilgan  ishlab chiqarishga asoslangan yuqori 
samarali  iqtisodiyotga  ega  b o ‘lgan  katta  davlatlar  (Yaponiya,  X itoy  ki- 
chik  janubiy  Koreya,  Tayvan,  Singapur,  M alayziya)  rivojlangan  mam- 
lakatlarga  qaraganda,  jadal  jahon  x o ‘jalik  hayotida  muhim   m arralam i 
egallaydilar.
A xborotlashish  natijasida  insonning  turm ush  tarzi  ham   yanada  boy 
bo‘ladi.  M ehnat  o g ‘irligi  va  ijodiyot  m arkazining  kom pyuter  texnikasi 
bilan jihozlangan uyga k o ‘chishi an ’anasida aniq k o ‘rinadi.  Lekin iqtiso- 
diyotning texnologik  k o ‘p  ukladligi  saqlanib  qoladi.  Industrial  va  relikt 
texnologik ukladlarga asoslangan konlar, yirik zavod-fabrikalar transport 
tizimlari  (m aishiy  xizm at  sohasi,  uy  xo‘jaligi,  poliz  va  bog‘lar,  tom orqa 
xo‘jaligi va boshqalar) saqlanib qoladi.
Jam iyatning  iqtisodiy  tuzilm asida  tub  o ‘zgarishlar  yuz  beradi.  Bu 
yerda  quyidagi  an ’analar  m avjud.  Kichik  tadbirkorlik  qayta  uyg'onadi. 
Industriya  gigantlari  o ‘z  m avqeyini  yo'qotadi.  Davlat  m ulki  ulushi  kes- 
kin qisqaradi. Davlat takror ishlab chiqarish jarayonlari, eng avvalo, erkin 
raqobat  uchun teng shart-sharoitlam i  yaratish orqali  m onopoliyani  chek- 
lash bilan m uvofiqlashtiradi.  Davlat  ishga qobiliyati  b o ‘lmaganlar,  noiq- 
tisodiy  sohalar:  fan,  ta ’lim,  madaniyat,  sog‘liqni  saqlashni  qo‘llab-quv- 
vatlab turadi.  Lekin  iqtisodiyotning ko ‘p  ukladligi,  m ulkning k o ‘p xillik 
shakllari  saqlanib  qolib,  ulam ing har  biri  o ‘z  o ‘rnini  topib,  odam larning 
ehtiyojlarini  oqilona  hisobga  oladi  va  ishlab  chiqarishning  samaradorli- 
gini a ’lo darajada ta ’m inlaydi. Asosiy tovarlar v a aholi  iste’mol mollarini 
ishlab  chiqarish,  xizm at  k o ‘rsatishning  kichik  va o ‘rta korxonalar  amal- 
ga oshiradi.  Shu  bilan  birga,  yirik  ishlab chiqarish,  transm illiy  kompani- 
yalar,  m oliya  sanoat  guruhlari  m onopoliyaga  qarshi  nazorat  asosida  o ‘z 
faoliyatlarini  davom   ettiradilar.  Takror  ishlab  chiqarishda  uy  va  shaxsiy 
tom orqa x o ‘jaligi  sezilarli  o ‘rin tutadi.
2 4 4


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Kelajakdagi  iqtisodiy  tuzum ning  asoslarini  Yaponiya,  Germaniya, 
Ispaniya,  Skandinaviya  m am lakatlarida  kuzatish  mumkin.  Telekommu- 
nikatsiyalarning yalpi tuzum lari, transport, atrof-m uhit monitoringi baza- 
sida  intem atsional  m ulkchilikning unsurlari  o ‘sa boradi.
Ijtimoiy  va  milliy  m unosabatlarda yangi  an’analar paydo  bo‘ladi. 
I j -  
timoiy stratifikatsiya chuqurlashadi.
Sinfiy  kurash  to ‘g ‘ri  k o ‘rinishda  o ‘tm ishga  ketadi,  lekin  ijtimoiy 
garmoniya (uyg‘unlik)  va  ijtimoiy  bir xillikni  hali  beri  kutib  boMmaydi. 
Ijtimoiy  ziddiyatlar,  ijtimoiy  guruhlar  m anfaatlarining  bir-biriga  to ‘g ‘ri 
kelmasligi  saqlanib  qoladi.  Ayniqsa,  o ‘tish  davrida  bu  qaram a-qarshilik- 
lar yanada keskinlashadi.
Postindustrial  jam iyatning  yetuk  bosqichlarida  ijtimoiy  m unosabat- 
laming  garm oniyasi  turli  ijtimoiy  guruhlam ing  qaram a-qarshiligini  o ‘ta 
keskin  sharoitdagi  shakllari  tugatiladi.  Ijtim oiy  guruhlar  o ‘rtasida  umu- 
miy  m uam m olarni  yechish  uchun  ham korlik  o ‘rnatiladi.  Ijtimoiy  muno- 
sabatlam ing yangi tuzilm asini Skandinaviya m am lakatlari va Yaponiyada 
ko‘rish mumkin.
M illiy  m unosabatlar  va  etnoslar  o ‘rtasidagi  m unosabatlarda  keskin- 
liklar qalqib turadi. Vaqti-vaqti bilan etnik kelishm ovchiliklar hududlarda 
o ‘zini  bildirib turadi.
K elajak jam iy atd a industrial jam iy atd a boMganidek,  m illiy v a etnik 
farqlar,  m illiy  urf-odat,  an ’analam i  y o ‘qolib  ketishi  davom   etadi.  Ay­
niqsa,  rivojlanayotgan  m am lakatlam ing  integratsiya jarayonlariga jadal 
tortilishi  m illiy  an ’ana,  urf-odatlarni  tez  unutilishi  texnokratik jam iy at 
qulayliklaridan  foydalanishga tobora intilishi  ham da bu jam iy atn in g  iq­
tisodiy  tartib-qoidalari  ham  o ‘z ta ’sirini  o ‘tkazishi  sabab  boMadi.  Lekin 
u  yoki  bu  m illatning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  ustuvorligini  ta ’kidlash- 
ning  istiqboli  boMmaydi.  Etnos  va  m illatlar  vakillarining  m igratsiya- 
si  turli  sabablarga  ko ‘ra  jadal  tus  oladi.  Hozirgi  Shvetsariya,  qism an 
AQSH  to ‘la teng huquqlilik va  turli  m illatlarning  o ‘zaro  faoliyatini  si- 
nalgan  m exanizm i  bilan  nam unali  k o ‘p  m illatli  davlatlar deb  hisoblash 
mumkin.
XXI  asrda  davlatning  jam iyatdagi  o ‘rni  salmoqli  bo‘ladi.  Ayniqsa, 
o ‘tish  davrlarida  davlat  hokim iyati  faollashadi.  Davlat  m akroiqtisodiy 
jarayonlarini tashkillashtirish va boshqarish, um umiy manfaatlarni  ifoda- 
lash  va  him oya  qilishdek  muhim   funksiyalam i  doim o  bajarib  kelgan  va 
bundan  keyin ham  bajaradi.
2 4 5


R. RAJABOV
Industrial  jam iyatda,  ayniqsa,  uning  so ‘nggi  fazasida  davlat  barcha 
sohalam i  hukmron  byurokratik elitaning manfaatlari  uchun qam rab olish 
va  belgilashga  urinadi.  Bu  an’ananing  ch o ‘qqisi  totalitar  tuzum larda 
ko'rindi.
XX 
asm ing  so ‘nggi  o ‘n  yilligidan  boshlab jam iyatning  deetatizatsi- 
yasi  (davlat hom iyligidan xoli b o ‘lish) jarayonlari,  ayniqsa,  iqtisodiy  so- 
hada  kuzatiladi.  Shu  bilan jinoyatchilik,  giyohvandlik,  soyadagi  iqtisod, 
korrupsiya, m afiya tuzilm alarining o ‘sishi  kuzatiladi. D avlat va uning or- 
ganlari  o ‘zgaradi, yangi  sharoitlarga m oslashishga shaxs huquqi  ustuvor- 
ligini,  uni  hayot  xavfsizligini  am alda  ta ’m inlash,  manfaatlarini  him oya 
qilishga ustuvor aham iyat berishga o ‘z faoliyatini jalb  qiladi. Bu sohalar- 
da  qonun  bilan  belgilangan  qat’iy  chegaralarda  kuchli  davlat  kelajakda 
saqlanib  qoladi.  Huquqiy  davlatning unsurlari AQSH, Yaponiya va Yev- 
ropaning bir necha davlatlarida mavjud.
Dem okratiyaning  mavjudligi  m exanizmi,  siyosiy  tuzum da  jiddiy 
o ‘zgarishlar  yuz  bermoqda.  Postsotsialistik  davlatlar  g ‘arb  m am lakatla- 
rida to ‘plangan  dem okratik  tajribalam i jadal  o ‘rganib,  am alga tatbiq  eta 
boshladilar.  Hududiy  organlar,  o ‘z-o ‘zini  boshqarishning  roli  o ‘sib  bo- 
radi.  U lar  hududiy,  m ahalliy  o ‘ziga  xos  xususiyatlar  va  an ’analar,  aholi 
ehtiyojlarini  keng  m iqyosda  hisobga  olishlari  m um kin.  M onopoliyaga 
da’vo qiladigan om m aviy siyosiy partiyalar soni  oshdi, turli  ijtimoiy om- 
maviy  harakatlar, tashkilotlar vujudga keldi.
Jahon  ham jam iyati  faoliyatida yangi  an’analar  paydo  bo‘ladi.  Yangi 
paydo bo‘lgan mustaqil davlatlar, ko‘p qutbli dunyoda o ‘tish, integratsiya 
jarayonlarining kuchayishi,  Sharqda yangi  hududiy tashkilotlarning pay­
do  bo‘lishi  (Shanxay  ham korlik  tashkiloti,  EKO),  yangi  qudratli  iqtiso- 
diyotga ega davlatlam ing xalqaro m aydonga chiqishi  (Xitoy,  Hindiston), 
dunyo m iqyosida yangi  o ‘zgarishlar yuz beradi.
Teng huquqli  davlatlam ing  hamkorligi  k o ‘ngilli  ittifoqlar  asosida ri- 
vojlanadi  va yangi  baynalm ilal  an’analar  saqlanadi.  A lohida  m am lakat­
lar,  davlatlar guruhlari  o'rtasid a ziddiyatlar saqlanib qoladi.  Katta-kichik 
harbiy to ‘qnashuv urushlar boshda yuz berib turadi.  Lekin asta-sekin zid- 
diyatlarni  kuch  bilan  yechish  usullaridan  voz  kechiladi.  Davlatlararo  va 
xalqaro  hakam lik va yalpi  xavfsizlikni  q o ‘llab-q uw atlash  m exanizmlari 
BMT va X alqaro sudning roli  o ‘sib boradi.
Industrial  jam iyatning  shakllanishi  va  rivojlanishi  bilan  g ‘arb  lokal 
sivilizatsiyasining  hukm ronligi  belgisi  ostida  amaldagi  ekspansiyasi  bu-
2 4 6


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
tun  dunyoni  qam rab  oldi.  U  o ‘z  m anfaatlari  y o ‘lida  uni  o‘zgartirdi,  qa- 
dimgi  Sharq  sivilizatsiyasini  uloqtirib  tashladi,  Am erikaning  o ‘ziga  xos 
sivilizatsiyasini  yo‘q qildi.  M ashhur olim  A.Toynbi  g‘arbning  hukm ron- 
ligi  o ‘tkinchi  ekanligi,  vaqt  o ‘tishi  bilan  yangi  avlod  va birlashgan  dun­
yo o ‘zini tashkil  etgan turli  m adaniyatlar o ‘rtasida tenglik  shakllanishini 
ko‘rsatib o ‘tgan  edi.
Tarix  saboq  berganidek,  lokal  sivilizatsiyalar  o ‘rtasida ta ’sir doirasi- 
ning  takror taqsim lanishi,  tarixiy  progress  episentrining  o ‘zgarishi  oson 
kechmaydi.  Yangi  episentr  o ‘chog‘i  b o 'lish g a  intilgan  hudud  iqtisodiy, 
ijtimoiy,  siyosiy,  madaniy jihatdan  boshqalarga qaraganda,  bir necha bor 
jadal rivojlanish fazasini o ‘taydi.
Postindustrial jam iyatning shakllanish fazasida lokal urushlar m uam - 
mosi  saqlanib  qolaveradi,  lekin  ulam i  samarali  hal  qilish  uchun  optimal 
m exanizm lar  ishlab  chiqiladi.  X alqaro  terrorizm ,  ekstrem izm ning  turli 
ko‘rinishlari,  piratlik  kabi  m uam m olar  vaqti-vaqti  bilan  o ‘zini  bildirib 
turadi.  Bu m uam m olarni yechish uchun xalqaro ham jam iyat sam arali vo- 
sitalam i qo‘llaydi.
Postindustrial  jam iyat  yangi  to ‘rtinchi  avlod  lokal  sivilizatsiyalar 
o ‘rtasidagi  ziddiyatlarni  yechish,  ular  o ‘rtasidagi  ham korlik  m unosabat- 
larini  tasdiqlaydigan m unosabatlam i  yuzaga keltiradigan  m exanizm lam i 
ishlab chiqadi.  B o‘lajak sivilizatsiyalam ing b a’zi  bir eng um um iy chizgi- 
lari  industrial jam iyatning bag‘rida asta-sekin (tushkunlik davrida jadal  ) 
pishib yetiladi.
T ayanch  ib o ra la r:  Postindustrial  sivilizatsiya,  siklik  dinam ika,  ta­
rixiy  progress,  industrial  sivilizatsiya,  uklad,  episentr,  supersikl,  birinchi 
u/.oq  muddatli  sikl,  muqobil  manzara,  Frits  Baade,  Kvebek provinsiyasi, 
diniy ekstrem izm , terrorizm , detatizatsiya, huquq ustuvorligi, lokal sivili­
zatsiya,  postindustrial jam iyat,  industrial jam iyat.
Savol va  to p sh iriq la r:

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish