Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Ijtimoiy saytlarning nolegal pornografiyadan pul ishlash bo’yicha manba’ 
sifatida ishlatilishi 
Ijtimoiy saytlar ham firibgarlar tomonidan Internet tarmog’ida 
pornomateriallarni tarqatish vositasida pul ishlash uchun ishlatiladilar. Buning 
uchun ataylab o’ylab tuzilgan anketa (
elektron sahifa
) yaratiladi va u orqali voyaga 
yetmaganlar xaqidagi turli xil ochiq manba’lardan olingan fotosessiyalar va 
yolg’on ma’lumotlar tarqatiladi. Shunday qilib, pornografiya bo’yicha pul 
ishlamoqchi bo’lgan firibgar internetda oddiy voyaga yetmagan inson shaklida 
namoyon bo’ladi va boshqa yoshlarni o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun 
laqillata boshlaydi. Elektron muloqot amalga oshirilayotib, yoshlarni o’zlari yoki 
tanishlari haqidagi pornorasmlarni jo’natish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. 
Keyinchalik ushbu video yoki fotomateriallar pul ishlash maqsadida turli tematik 
forumlarda namoyish qilinadi, fayl almashinuv tizimlariga, foto va video 

---

234 
portallarga tarqatiladi. Bir qancha xolatlarda firibgarlarga voyaga yetmagan 
yoshlarning anketaviy ma’lumotlari ma’lum bo’lib qoladi va ular bundan 
foydalanib, bolalarning ota-onalarini shantaj qilib, pul undirishga urinadilar yoki 
bu ma’lumotlarni forumlarga joylashtirib (
trolling
), kimlarningdir chirkin 
maqsadlarini amalga oshiradilar. Shuning uchun ham 
ijtimoiy saytlarda muloqot 
qilayotib, quyidagilarni unutmang:
ijtimoiy tarmoqda siz bilan muloqot qilayotgan 
inson kimlardir tomonidan o’ylab chiqilgan elektron personaj bo’lishi mumkin. 
Uni aniq ko’rmasdan va shaxsini bilmasdan turib, u bilan qandaydir ishlar olib 
borish, unga shaxsiy ma’lumotlarni berish, unga pul utkazish, u bilan kelishish 
yoki u tayinlagan joyga borish aslo mumkin emas. Internet tarmogi orqali siz 
tomoningizdan 
jo’natilayotgan 
barcha 
ma’lumotlarni, 
shu 
jumladan,rasmlarinigizmi, parol yoki loginingizmi, pasport ma’lumotlaringizmi 
yoki manzilingizmi istalgan paytda sizga qarshi ishlatilishlari mumkin. Xurmatli 
ota-onalar, o’z farzandlaringizni xam internetda xavfsiz ishlash qoidalari bilan 
yaxshilab tanishtiring va ularga bu tartiblarni batafsil tushuntiring.
Internetdagi xavfli dasturlar kompyuter egasidan so’ramasdan, o’z-o’zidan 
nusxalanib 
ketuvchi 
maxsus 
xavfli 
dasturlardir. 
Bunday 
dasturlar 
kompyuteringizda turli xildagi noxush xolatlarni keltirib chiqarishlari, dasturlarni 
ishdan chiqarishlari, ma’lumotlarni o’chirib tashlashi, sizning kompyuteringizdagi 
ma’lumotlarni o’girlashi, operatsion tizim ishini buzishi yoki sekinlashtirishi, 
tashqi qurilmalarning ishini to’xtatib qo’yishi mumkin. Bunday dasturlarni xalq 
tilida «
viruslar
» deb nomlangan va ularning quyidagi asosiy turlari mavjud: 
mahsus dasturiy viruslar, tarmoq viruslari, chuvalchang viruslar va troyan viruslari. 
Kompyuter viruslari o’z-o’zidan ko’payadigan va nusxalarini boshqa dasturlar 
ishga tushirib, noma’qul xolatlar keltirib chiqaradigan maxsus dasturlardir. Ular 
ko’pincha