Ращим щасанов

Баҳодир Жалолов

Жалолов Баходир 1948 йилда Тошкентда таваллуд топган. 117-расм. У дастлабки бадиий сабоқни Тошкентдаги П.Беньков номидаги бадиий бадиий билим юртида олган. Кейинчалик И.Репин номидаги рассомчилик, ҳайкалтарошлик ва меъморчилик институтида ўқиган. Институтида битиргач, Тошкентга келиб, ижодий ишлар билан жиддий шуғуллана бошлади. Шу билан бир қаторда Беҳзод номидаги миллий рассомчилик ва дизайн институтида (Тошкент театр ва рассомчилик институти) ўқитувчилик қилган. Уни дастлабки муваффақиятли чиққан ишлари қаторига “Масҳарабоз Акром Юсупов”, (1974), “Кулол аёл ҳалқ устаси Ҳамро Рахимова”, (1975), “Сония ва мангулик Ўрол Тансиқбоев хотирасига”, (1977), “Порлоқ эрта”. Рассом Ш.Абдурашидов хотирасига” (1980) каби ишларни киритиш мумкин. 118-расм.

Б.Жалоловнинг кўпчилик ишлари тасвирий санъатнинг маҳобатли рангтасвир турига мансуб бўлиб, у бу йўналишда қарши мусиқали драма театри биносига (1981), Тошкентдаги киночилар уйига (1982), Туркистон саройига (1993), “Баҳор” концерт залига (1982), қўқон театри (1987), ва бошқа бир қатор ижтимоий ва маданий бинолар интерьерига деворий безак ишларини бажарган.
Дастгоҳли рангтасвирда яратган муваффақиятли ишлари қаторига унинг “Исфарада баҳор”, “Тоғ қишлоғи”, “Сўқмоқ”, “Афғонистон тонги” номли асарларини киритиш мумкин. 119-расм.
Унинг сермаҳсул ижоди Алишер Навоий номидаги Республика давлат мукофоти билан тақдирланган. Миллий рассомчилик ва дизайн институтидаги педагогик фаолияти учун унга профессор унвони берилган, Ўзбекистон Бадиий Академиясининг академиги этиб сайланган.
Рассомнинг кўп йиллик самарали меҳнати давлатимиз томонидан қадрланиб, унга Ўзбекистон ҳалқ рассоми унвони берилган.


7-БОБ. ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРНИНГ ТАСВИРИЙ САНЪАТИ
7.1. Европада Уйғониш даври санъати

Уйғониш даври санъати унинг тарихидаги энг ёрқин саҳифалардан бири ҳисобланади. Уйғониш даври санъати деганда, яъни “Ренессанс” санъати тушунилади. “Уйғонитш” (“Ренессанс”) атамаси биринчи бор расмий тарзда ХIУ асрларда Италияда ишлатила бошланган. Фан ва санъатда “Мусулмон Ренессанси”, “Шарқ Ренессанси” иборалари ҳам расмий тарзда ишлатилиб, уни жаҳон маданияти ривожига қўшган буюк хиссаси эътироф этилмоқда.

Жаҳон маданиятидаги бу ҳаракатлар фалсафа, аниқ фанлар, санъат ва адабиётнинг барча йўналишларида пайдо бўлган. Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, Уйғониш Италияда расмий равишда шаклланган бўлсада, лекин унинг дастлабки аломатлари IX-XII, XV асрларда Марказий Осиё, Эрон, Хитой мамлакатларида пайдо бўлган ва фалсафа, аниқ фанлар, санъат ва адабиётда кўплаб юксак даражадаги асарлар яратилди. Уйғониш даврида яратилган асарларда инсонпарварлик ғояларини илгари суриб, қадимги Юнонистон ва Рим маданияти анъаналарини давом этдириш билан илм-фан ўртасидаги қарама-қаршиликларга барҳам бериш, кишиларнинг ақлий тафаккурини ўстириш каби қарашларни илгари срдилар.
“Уйғониш” сўзи ўша давр маданиятида энг гўзал, намуна қилиб олса арзийдиган қадимги дунё санъатига нисбатан қизиқиш ўйғотиши билан боғланган. Бу давр санъати-қадимги дунё санъатига тахлид қилиш билан чегаралнмай балки ундан ҳар томонлама фарқ қилади. Ўша даврдаги иқтисодий ва ижтимоий туб ўзгаришлар кишиларда янги илғор дунёқарашни юзага келтирди ва у кўпроқ инсонпарварлик ғоялари билан боғлиқ эди. Уйғониш даври маданияти кишиларнинг онгини, уни дунёни билишдаги қобилиятлари ниҳоятда катта эканлиги акс этдирар эди. Илм-фаннинг ривожи бу даврга хос хусусият эди.
Ўйғониш даври маданиятининг барча йўналишлари орасида санъат катта ўринни эгаллар эди. У аввалги каби дунёни, ерни, фазовий кучларнинг тузилишини билиш ҳақида тасаввур ҳосил қилишни ўз мақсади деб биларди.
Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, ўша давр одамларининг санъатга муносабатлари ниҳоятда юксак эди. Бу даврда санъат турлари орасида тасвирий санъат ва меъморчилик асосий ўринни эгаллаган.
Ўйғониш даврининг ватани Флоренция ҳисобланиб, унинг асосчилари рангтасвирчи Мазаччо, ҳайкалтарош Донателло, меъмор Брунеллески эдилар.
Мозаччо асарларида кишиларнинг қадри-қиммати, жисмоний қудрати ва гўзаллиги акс эттирилар эди.
Шунингдек, Мозаччо ва унинг шогирдларининг сувратларида ёруғсоя, ҳажм, перспектива, колорит масалаларига алоҳида эътибор бериларди. Италия рангтасвири ўша даврларда асосан махобатли рангтасвир йўналишда ривожланиб у асосан деворларга ишланарди.
Хайкалтарош Донателлонинг ижоди кўпроқ ҳайкаллар яратишда йўналишида ривожланди.
Меъмор Брунеллески меъморчиликни қадимги дунёчасига тушуниш лозимлигини илгари сурди. Шу билан бирга бу тушунчаларни ўрта асрлар давридаги тажрибалар билан уйғунлаштирди. У ўз асарларида бино қисмларининг ўлчовларига ва улар ўртасидаги мутаносибликка алоҳида берди.
Кейинчалик бу санъаткорларнинг ғояларини Жованни Беллини, С.Боттичелли, Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Жоржони, Тициан кабилар давом эттирдилар.
ХУI асрнинг 30-40 йиллари Ўйғониш даврининг инқироз даври деб ҳисоблаш мумкин. Бу вақтларда рассом ва ҳайкалтарошлар Ўйғониш даврининг усталарининг ғоя ва услубларидан маълум мақсадда воз кечадилар ва у Нидерландия, Франция, Германия санъатига маълум миқёсда таъсир кўрсатди.
Бу давр рассом, хайкалтарош ва меъморлари ўзларининг переспектива ёруғсоя, анатомия, пропорция борасидаги кашфиётлари билан тасвирий санъатнинг ривожини янги босқичга олиб чиқдилар.
Тасвирий санъатда Уйғониш даври вакилларининг ғоялари ва анъаналари қўшни давлатлар маданияти ва санъатига таъсир кўрсатди. У Нидерландия, Германия, Франция, Испания, Польша бадиий маданиятида яққол намоён бўлди. Хусусан, Уйғониш даври санъати анъаналарининг рассом ва хайкалтарошларидан Ван Эйк, Ван Дер Гус, Паул Брейгел Катта, А.Дюрер, Ф.Клут, Ж.Гужонларнинг ижодида ўз аксини топди.
Уйғониш даври санъати ҳақида хулоса қилиб айтганда бу давр санъати ўзининг қаҳрамонона мазмуни, маҳобатли тили, умумлашма кучи билан кишиларни ҳайратга солиб келмоқда. Бу давр санъаткорлари ўзлари яратган мукаммал образлар ёрдамида идеал қаҳрамонларни ифода этувчи инсонларни куйлайдилар.
Уйғониш даври санъати илғор ютуқларни акс этдириб реалистик тарзда ҳаёт билан боғланган ҳолда ривожланди. Ўрта аср илоҳий қонун-қоидаларига нисбатан Уйғониш даври инсон ақл-идрокни қарама-қарши қўяди. Яна у азоб-уқубат ва итоаткорликка қарши, ҳаётга муҳаббат, фаоллик, кураш, инсонга ишонч ғояларини куйлайди. Кейинчалик жаҳон санъати тарихида биронта ҳам санъаткор Уйғониш даврининг рассомлари очган кашфиётлар ва ютуқларини четлаб ўта олганларича йўқ.