Рашидов октам юнусович, тоймуҳамедов иброхим рихсибоевич, алимов ильхомжон икромович, тожиев рахматулло рахмонович “пул, кредит ва банклар”

Пулнинг миқдорий назарияси ва унинг эволюцияси 
Иқтисодий адабиётларда ҳали ҳам пулларнинг миқдорий назарияси 
оммавий ҳисобланади. Агар металлистик ва номиналистик назариялар 
пулларнинг моҳияти ҳақидаги масалани талқин қилишган бўлса, 
пулларнинг миқдорий назарияси товарларнинг нисбий қиймати, 
пулларнинг харидчилик қобилияти ва унинг ўзгариши сабаблари ҳақидаги 
саволга жавоб беришга ҳаракат қилади. Ушбу концепция асосларини 
Ж.Локк асарларида, лекин янада тугалланган шаклда – Ж.Вандерлинт 
(1740 йилда вафот этган), Ш.Монтескье (1689-1755) ва Д.Юм (1711-1776) 
асарларида топиш мумкин. Д.Рикардо (1772-1823) ҳам пулларнинг 
миқдорий назарияси тарафдори бўлган. 
Агар меркантилистлар мамлакатда пуллар қанча кўп бўлса, бу шунча 
яхши, чунки бундай ҳол савдо ва саноатнинг равнақини тақозо этади, деб 
ҳисоблашган бўлишса, унда Дэвид Юм муомаладаги пуллар сонининг 
кўпайиши мамлакат бойлигини ифодаламайди, балки фақат товарлар 
нархларининг ўсишига олиб келишини исботлашга уринган. Шунинг учун 
у пулларнинг қиймати муомалада юрган пулларнинг сони билан 

---

35 
белгиланади ва мутлақо фиктив миқдордан иборат бўлади, деб 
ҳисоблаган
1
. 
Европада XVI-XVII асрларда юз берган «нархлар революцияси» 
пулларнинг миқдорий назарияси вужудга келишининг бевосита сабаби 
эди. Европага Американинг арзон олтини ва кумушининг олиб келиниши 
ва уларни қазиб олиш қийматининг пасайиши товарлар нархларининг 
жадал ўсишига олиб келди. Д.Юм бундай фавқулодда шарт-шароитларни 
типик деб ҳисоблаган, лекин илмий таҳлил бутунлай тескари ёндашувни 
талаб қилган. Д.Юм ҳам пулларнинг миқдорий назариясининг шундан 
кейинги тарафдорлари (Д.Рикардо, Ж.Милль ва бошқалар) сингари олтин 
тангали стандарт шароитида муомалада юрган пулларнинг миқдори аввало 
сотиладиган товарларнинг қийматига ва, янада аниқроқ қилиб айтганда, 
улар нархларининг суммасига боғлиқ бўлишини тушунишмаган. 
Шундай қилиб, классик миқдорий назария учун учта қоида:
1) сабаблилик (нархлар пулларнинг массасига боғлиқ бўлади);
2) мутаносиблик (нархлар пуллар миқдорига мутаносиб равишда 
ўзгаради) 
3) универсаллик (пуллар миқдорининг ўзгариши ҳамма товарларнинг 
нархларига бир хилда таъсир қилади) хос бўлган.
Пуллар шаклларининг ривожланишига қараб пуллар массаси турли 
хилдаги миқдордан иборат бўлади ва нафақат нақд пулларни, шу билан 
бирга турли шакллардаги банк омонатларини ҳам ўз ичига олади. 
Нархлари турли тусда ошиб борадиган товарларнинг ҳар хил гуруҳлари 
ҳам пул массасининг кўпайишига турлича муносабатда бўлади. Шунинг 
учун пулларнинг миқдорий назариясининг шундан кейинги ривожланиши 
унга эконометрик таҳлил аппарати ва нархлар бўйича микроиқтисодий 
назария элементларининг қўшилиши билан боғлиқ. 
1
Қаранг: Юм Д. Опыты. М., 1896. С.37. 

---

36 
Сиёсий иқтисод математик мактабининг йирик вакили, Халқаро 
иқтисодий жамият асосчиларидан бири ва унинг биринчи президенти 
(1931-1933)