Рашидов октам юнусович, тоймуҳамедов иброхим рихсибоевич, алимов ильхомжон икромович, тожиев рахматулло рахмонович “пул, кредит ва банклар”


Муомала тўлов воситаларини чиқариш функцияси



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/104
Sana18.07.2022
Hajmi1,8 Mb.
#819920
TuriУчебник
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   104
Bog'liq
Пул, кредит ва банклар

 Муомала тўлов воситаларини чиқариш функцияси.
 
Бу функциянинг амалга ошиш жараѐнида кредит факатгина товар эмас, 
балки пул муомаласининг жадаллашувига, ундан накд пулларни сикиб 
чиқариб, тўловлар айланишининг тезлашувига ижобий таъсир курсатади. 
Кредит туфайли пул муомаласи доирасига векселлар, чек, кредит 
карточкалари каби воситалар киритилиб, накд пулли ҳисоб-китобларни накд 
пулсиз операциялар билан алмаштиради. Бу эса ички ва халқаро бозордаги 
иқтисодий муносабатлар механизмини осонлаштиради ва тезлаштиради. Бу 


83 
масалани хал этишда тижорат кредити замонавий товар алмашишининг 
керакли элементи сифатида мухим урин тутади. 
Фан техника тараккиѐтининг жадаллашуви ҳам кредит орқали 
самарали амлага оширилиши мумкин. Урушдан кейинги йилларда фан-
техника тараккиѐти хар бир мамлакат ѐки алохида хужалик юритувчи 
субъект иқтисодий ривожининг хал килувчи омилига айланган. Кредитнинг 
фан техника тараккиѐтини жадаллаштиришдаги ролини фан-техника билан 
шугулланувчи ташкилотларнинг фаолиятини молиялаштиришда кредит 
ресурслари ишлатилиши мумкин. Илмий тадкикот ишларини олиб борувчи 
марказларнинг нормал ишлаб туришини таъминлаш учун ҳам, улар 
фаолиятини молиялаштиришда кредит ресурслари ишлатилиши мумкин. 
Шунингдек, кредит иннавацион жараѐнларда ишлаб чиқаришга илмий 
тадкикот натижаларини жорий килиш ва ишлаб чиқариш технологиясини 
узгартириш жараѐнларини амалга ошириш учун зарур. 
2.4. Кредитнинг асосий тамойиллари 
Кредит муносабатлари иқтисодиѐтда мавжуд аник услубий асосларга 
таянади. Унинг асосий элементлари булган ссуда капитали бозори 
операциялари маълум тамойиллар асосида олиб борилади. Бу тамойиллар 
кредит ривожланишининг биринчи босқичида кузга ташланган эди. 
Кейинчалик эса улар умумдавлат ва халқаро кредит конунчилигида яккол уз 
аксини топди. Иқтисодий категория сифатида кредит бир неча тамойилларга 
эга. Булар кредитнинг кайтариб беришлилиги, кредитнинг муддатлилиги, 
кредитнинг таъминланганлиги, максадлилиги ва тўловлилик тамойилларидир.
Кредитнинг кайтариб беришлилик тамойили. 
Бу тамойил кредитнинг мустакил иқтисодий категория эканлиги 
шартидир, кайтиб беришлик кредитнинг умумий белгиси ҳисобланади, 
кайтиб беришлилик уз-узидан вужудга келмайди: у моддий жараѐнларга, 
кийматнинг айланишини тугашига асосланади. Аммо доиравий айланишнинг 


84 
тугаши – бу кайтариб бериши эмас, факат кайтариб бериш учун замин 
тайѐрлашдир. Кредитни кайтариш айланишдан чиққан маблағлар қарз 
олувчига пул маблағларининг кайтариш имкониятини берган такдирда 
кайтарилади, кайтариб беришлилик икки ѐклама жараѐнни ифода этади, у 
кредитор учун ҳам, қарз олувчи учун ҳам бир хил даражада мухимдир. 
Қийматни кайтарувчи харакатида хукукий томони ҳам мухимдир. 
Муайян бир муддатга бериладиган кийматга эгалик хукуки кредитордан қарз 
олувчига утмайди. 
Қарзга бериладиган киймат факат муайян бир муддатгина уз эгаси 
кулидан узоклашади, лекин эгасини узгартирмайди. 
Буш турган ресурсларни аккумуляция килувчи банклар бу ресурслардан 
уз ресурслари сифатида фойдалана олмайди. Банк қарзга берувчи маблағнинг 
эгаси бўлиб корхона, ташкилот, алохида шахслар ҳисобланади. 
Қайтариб беришлилик муайян шартномада узининг урнини топади. 
Қайтариб беришлилик объектив белги ҳисобланади. Кредитни кайтариб 
беришлилик томони уни бошқа иқтисодий категориялардан, шу жумладан, 
молиядан фарк килиш имконини беради. 
Кредитдан самарали фойдаланиш асосидаги кайтариб беришлилик – 
бутун банк фаолиятининг марказий пункти ҳисобланади. Кредитнинг бу 
тамойили амалиѐтда кредит ва ундан фойдаланганлик учун фоиз суммасини 
кредит берган муассаса ҳисобига кучириш йули билан туланади. Шу йул 
билан банклар кредит ресурсларининг кайта тикланишини таъминлайдилар. 
Собик иттифок даврида марказлашган режали иқтисодиѐт шароитида 
кредитлашнинг «кайтарилмаган ссуда» деб аталадиган норасмий тушунчаси 
бор эди. Кредитлашнинг бу шакли халк хужалигининг куп тармоқларида 
айникса кишлок хужалиги сохасида кенг таркалган эди. Кредит давлат банки 
томонидан қарз олувчининг молиявий ахволини ҳисобга олмаган холда 
берилар эди. Ўзининг иқтисодий мохиятига кура кайтарилмайдиган ссудалар 
бюджет субсидияларини кушимча шакли сифатида намоѐн бўлади. Бозор 


85 
иқтисодиѐти шароитида «кайтарилмас кредит» тушунчаси бозор иқтисодиѐти 
тамойилларига ѐт бўлиб бундай кредитнинг амалиѐтда бўлиши иқтисодиѐт 
учун жуда хавфли ҳисобланади. 
Кредитнинг муддатлилиги. 
Бу тамойил кредит берувчидан олинган кредитни уз вақтида кайтариб 
бериш муддатини, яъни кредитнинг кандай муддатга берилганлиги билан 
характерланади. Бунда шу муддатлилик тамойилига кура узок ва киска 
муддатли кредитларга булинади. 
Кредитнинг муддатлилик тамойили қарздор учун кулай булган хар 
кандай вақтда эмас, балки кредит битимида курсатилган маълум муддатда 
кредитни кайтарилиши зарур эканлигини билдиради. Кредитнинг 
муддатлилиги хар иккала томон, кредитор ва қарз олувчи учун мухимдир. 
Агар кредитор фоизни билан уз вақтида кайтариб олса, уни эгасига кайтариш 
ѐки яна кредитга бериш имкониятига эга бўлади. қарз олувчи кредитни 
самарали ишлатиб, уни уз вақтида кредиторга кайтариш ва шу билан 
шартномадаги жазо чораларидан кутулишидан манфаатдор. Кредитнинг 
муддати буйича кредит шартномада курсатилган шартларнинг бузилиши 
натижасида қарз берувчи қарз олувчига иқтисодий чоралар (жарималар 
шаклида, кредит буйича фоиз даражасини ошириш, кредитни муддатини 
кискартириш ва бошқа) ни куллаш мумкин. Бу чоралар ҳам ѐрдам бермаган 
холларда қарз берувчи молиявий талабларни хужалик суди орқали ундириб 
олиши мумкин. Кредитнинг муддатлилиги келиб тушувчи бойликлар 
тежамли ва кайта ишлаш муддатига, ишлаб чиқарилган махсулотни жунатиш 
муддатига, товарларни сотиш муддатига ва пировард натижада айланма 
фондларнинг доиравий айланишининг тезлигига богликдир. 
Кредитнинг таъминланганлиги. 
Бу таъмойил ѐрдамида халк хужалигининг ривожланишида киймат ва 
моддий ишлаб чиқариш ўртасида бўлиши зарур булган пропорцияларнинг 
бир меѐрда бўлиши таъминланади. Бу тамойилнинг асосий мохияти шундаки, 


86 
бунда хужалик айланишида иштирок этувчи банк маблағларининг хар бир 
сумига муайян бойликларнинг бир суми карама-карши туриши керак. 
Банклар томонидан халк хужалиги тармоқларига берилган кредитлар тулик 
товар моддий бойликлари ва маълум харажатлар билан таъминланган 
бўлиши керак. Тармоқларга таъминланмаган кредитларнинг берилиши банк 
кредитларининг банкка кайтиб келмаслигига асос ҳисобланади. Бу уз 
навбатида банкнинг ликвидлилигига ва пул муомаласига катта таъсир 
курсатади. Шунинг учун ҳам бозор иқтисодиѐти шароитида банклар 
томонидан бериладиган кредитларнинг товар моддий бойликлар ва 
харажатлар билан таъминланган бўлишига алохида эътибор берилмокда. 
Ҳозирги шароитда бу жараѐннинг амалга оширилишини қуйидагича 
ифодалаш мумкин. 
Кредит олаѐтган корхона банкка товар ѐки товар хужжатларини, бошқа 
бирор шаклдаги мулкни гаровга куяди ва банк берган кредит қарз урнини 
қоплаш хукукига эга бўлади. Баъзида кредит варрант асосида ҳам берилиши 
мумкин (Варрант – гаров учун хизмат килувчи хужжат). Бунда кредиторнинг 
бераѐтган кредити товар-моддий бойликлар билан таъминланганлигига 
ишонч хосил килиш керак.
Банк 
ссудаларини 
товар-моддий 
бойликлар 
билан 
тулик 
таъминланганлиги пул муомаласини баркарорлигини таъминлайди чунки 
банкда пулларнинг накд пулга ва аксинча айланиши трансформацияланиб 
туради. 
Хулоса килиб айтганда, кредитнинг таъминланганлик таъмойили қарз 
олувчи узига олган мажбуриятларни бузиш шароитида қарз берувчининг 
мулкдорлик манфаатларини химоя килишни таъминлайди ва узининг амалий 
аксини кредитни бирор гаров ѐки молиявий кафолат асосида беришда топади. 
Бу умумиқтисодиѐт баркарорликка эришиш даврида айникса мухимдир. 
2008 йилда юзага чиққан жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг 
сабабларидан бири ҳам айнан кредитнинг таъминланганлик тамойилини 


87 
бузилиши ҳисобланади. Ушбу ҳолатга эътиборини қаратган Ўзбекистон 
Президенти Каримов И.А.:‖Бу Бу инқироз Америка Қўшма Штатларида 
ипотекали кредитлаш тизимида рўй берган танглик ҳолатидан бошланди. 
Сўнгра бу жараѐннинг миқѐси кенгайиб, йирик банклар ва молиявий 
тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти заифлашиб, молиявий 
инқирозга айланиб кетди‖
6
деб алоҳида таъкидлаганлар. Албатта бу омил 
кредитнинг таъминланганлик тамойилини аҳамиятини янада оширади.
 
4. Тўловлилик тамойили. 
Бу 
тамойил 
айланма 
фондларнинг 
доиравий 
айланишини, 
кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараѐнини таъминловчи тўлов 
ресурслари суммасини аванслаштириш заруриятидан келиб чикади. 
Бу тамойилга асосан корхоналар фойдаланилган қарз маблағлари учун 
кредиторга фоиз шаклида тўловни ўтказадилар. Кредитнинг тўловлиги уни 
тулик суммада уз эгасига кайтарилишинигина эмас, шу билан кредит учун 
фоиз шаклидаги тўлов билан кайтарилишини ифодалайди. Демак, кредитор 
уз маблағларини хеч вақт уз хажмида кайтариб олиш шарти билан бермайди, 
бунда у маблағни қарзга берганлиги учун муайян тўлов талаб килади. 
(фоизсиз имтиѐзли кредитлар бундан мустасно). 
Кредитнинг тўловлилиги нафакат банклар фаолиятининг максадига, 
балки корхоналарнинг бевосита фойдасига боглик бўлади ва ижобий таъсир 
курсатади. 
Кредит учун хак тулашнинг иқтисодий мохияти қарз берувчи ва қарз 
олувчи ўртасидаги кушимча олинган фойданинг таксимланишини кайд 
килишда намоѐн бўлади. Куриб чикилаѐтган тамойилнинг амалиѐтида учта 
асосий функциясини бажарувчи банк фоизи нормасини урнатиш жараѐнида 
намоѐн бўлади: 
6
И.Каримов.
 
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва 
чоралари. Т.: ―Ўзбекистон‖, 2009. 4 б.


88 
Ҳукукий шахслар фойдасининг ва жисмоний шахслар даромадининг 
таксимланиши; 
Ишлаб чиқаришни тартибга солиш ва ссуда капиталининг 
таксимланиши орқали тармоқ, тармоқлараро ва халқаро микиѐсда айланиш; 
Иқтисодиѐт 
ривожланишининг 
инкирозли 
босқичида 
банк 
мижозларининг пул маблағларини инфляциядан химоялаш ва бошқалар; 
Ссуда фоизининг ставкаси ссуда капиталидан олинган йиллик даромад 
суммасининг берилган кредит суммасига нисбати билан аникланиб, кредит 
ресурсларини баҳоси сифатида намоѐн бўлади. 
5. Кредитнинг максадлилиги. 
Бу тамойилнинг мохияти шундаки, қарз олувчи томонидан олинган 
кредитлар аник бир максадни амалга оширишга йуналтирилган бўлиши зарур. 
Кредитнинг кайси максадга йуналтирилганлиги, масалан, товар моддий 
бойликлар сотиб олишга ѐки бирор ишлаб чиқариш харажатларини қоплашга 
ва хакозо аник бирор объектга максадли йуналтирилганлиги корхона билан 
банк ўртасида тузиладиган кредит шартномада курсатилган бўлади. Корхона 
олган кредитини факатгина кредит шартномада курсатилган ишни 
бажаришга сарфлаши керак. 
Бунда кредит муайян, аник объектга: ишлаб чиқариш харажатларига, 
ишлаб чиқариш захираларига, тайѐр махсулотга, жунатилган товарларга, 
ҳисоб-китоб хужжатларига ва хакозоларга берилади. 
Юкорида келтирилган тамойиллар кредитнинг иқтисодий категория 
сифатида мавжуд бўлиши ва харакат килишининг мухим томонларини узида 
ифодалайди. 
Бизнинг фикримизча бозор иқтисодиѐти шароитида кредитнинг 
юкорида келтирилган тамойилларидан ташкари, кредитдан окилона 
фойдаланишни ифодаловчи тамойил кредитнинг самарадорлиги тамойилини 
киритишимиз зарур. Бу тамойил нафакат кредит ва фоиз суммасини банкка 
кайтариб тулашни, ундан ташкари шу кредит ѐрдамида кредитланадиган ѐки 


89 
молиялаштириладиган соха, тармоқ, корхона канча самарадорликка 
эришишини ифодалаши зарур. Бозор иқтисодиѐти шароитида бериладиган 
кредитлар маълум бир лойихаларининг бажарилишига йуналтирилган бўлади. 
Банклар лойихаларни кредитлаш ѐки молиялаштиришдан олдин лойихани 
бажариш учун йуналтириладиган маблағларни самарадорлигини ҳисоблаб 
чикишлари зарур. Агар биз бозор иқтисодиѐти юкори ривожланган 
мамлакатларда кредитлаш ва лойихаларни молиялаштириш амалиѐтига 
эътибор берадиган булсак, бу мамлакатларда корхона, ташкилотларга кредит 
беришдан олдин ажратиладиган маблағларнинг самарадорлиги ҳисоб-китоб 
килиб чикилади. Агар лойихага қуйиладиган маблағлар самара берадиган 
булсагина, шу лойиха учун маблағ ажратилади. 
Кредитнинг самарадорлигини таъминлаш максадида дунѐнинг 
ривожланган мамлакатлари амалиѐтида кредитлашнинг биз учун янги 
коидаси кулланилади. Бу коида кредитлашда «5 «С» лар коидаси» деб 
юритилади. 
«5 «С» лар коидаси» га асосан хар бир «С» буйича корхонанинг 
фаолияти тахлил килиб чикилади ва корхона фаолияти талабга жавоб 
берсагина корхонага кредит берилади. +оидага асосан «С» харфлари 
корхонанинг хужалик фаолиятини қуйидаги жихатларини ифодалайди. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   104




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish