Рашидов О. Ю., Тоймуҳамедов И. Р., Алимов И. И., Тожиев Р. Р. Пул, кредит ва банклар: Дарслик. –Т.: Тдиу, 2009. 439

Валюта сиёсати

Валюта сиёсатининг йўналишлари ва шакллари мамлакатларнинг валюта-иқтисодий ҳолати, жаҳон хўжалигининг эволюцияси, жаҳон аренасидаги кучлар жойлашиши билан белгиланади. Турли тарихий босқичларда биринчи қаторга валюта сиёсатининг аниқ вазифалари чиқади: валюта инқирозини бартараф этиш ва валюта барқарорлигини таъминлаш; валюта чекловлари, валютани эркин айирбошланишига ўтиш, валюта операцияларини эркинлаштириш ҳамда шу кабилар. Валюта сиёсати мамлакатлар ўзаро алоқалари тамойилларини акс эттиради: нисбатан кучсиз (биринчи навбатда ривожланиб бораётган) ҳамкорлар камситилишини келтириб чиқарувчи ҳамкорлик ва келишмовчиликлар, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашув.
Валюта сиёсати мақсад ва шаклларига кўра таркибий ҳамда жорий сиёсатларга бўлинади. Таркибий валюта сиёсати - бу, жаҳон валюта тизимида таркибий ўзгаришларни амалга оширишга йўналтирилган узоқ муддатли чора-тадбирлар йиғиндисидир. У барча мамлакатлар манфаатида валюта тамойилларини такомиллаштириш мақсадида валюта ислоҳотлари шаклида амалга оширилади ва муайян валюталарга имтиёзлар берилиши учун кураш билан ҳамоханг олиб борилади. Таркибий валюта сиёсати жорий сиёсатга таъсир кўрсатади. Жорий валюта сиёсати - бу, валюта курси, валюта операциялари, валюта бозори ва олтин бозори фаолиятини кунлик, тезкор мувофиқлаштиришга қаратилган қисқа муддатли чора-тадбирлар йиғиндисидир.
Валюта сиёсатининг шакллари. Валюта сиёсатининг қуйидаги шакллари қўлланилади: дисконт, девиз сиёсати ва унинг турларидан бири бўлмиш валюта интервенцияси, валюта заҳираларининг диверсификацияси, валюта чекланишлари, валюталарни алмашиниш даражаларини мувофиқлаштириш, валюта курси режими, девальвация, ревальвация.
Дисконт (ҳисоб юритиш) сиёсати - бир томондан капиталларни халқаро ҳаракатига валюта курси ва тўлов балансини, иккинчи томондан ички кредитлар, пул массаси, баҳолар, ялпи талаб динамикасини таъсир этиши орқали мувофиқлаштиришга йўналтирилган Марказий банк ҳисоб юритиш ставкасининг ўзгариши. Масалан, пассив тўлов балансида капиталларни нисбатан эркин ҳаракатлана олиши шароитида ҳисоб юритиш ставкасининг кўтарилиши фоиз ставкалари нисбатан паст бўлган мамлакатлардан капиталлар оқиб келишини рағбатлантириши ва миллий капиталларни мамлакатдан оқиб кетишини олдини олиши мумкин. Бу эса ўз навбатида тўлов баланси ҳолатининг яҳшиланиши ва валюта курсининг кўтарилишига олиб келади. Расмий ставкани пасайтирган ҳолда Марказий банк тўлов баланси актив салъдосини ва ўз миллий валютаси курсини пасайтириш мақсадида миллий ҳамда хорижий капиталларни оқиб кетишига ишонади.
Замонавий шароитда дисконт сиёсатининг самарадорлиги пасайди. Бу эса унинг ички ва ташқи мақсадларининг ўзаро қарама-қаршилигини кучайганлиги билан изоҳланади. Агар фоиз ставкалари конъюнктурани жонлантириш мақсадида пасайтирилаётган бўлса, бу капиталларни оқиб кетишини келтириб чиқарган ҳолда тўлов балансига салбий таъсир этади. Тўлов баланси ҳолатини яҳшилаш мақсадида ҳисоб юритиш ставкасини кўтарилиши, агарда у тушкунлик ҳолатида бўлса, мамлакат иқтисодиётига салбий таъсир этади. Дисконт сиёсатининг маҳсулдорлиги мамлакатга хорижий капитал оқиб келишига боғлиқдир, аммо барқарорсизлик
шароитида фоиз ставкалари ҳамма вақт ҳам капиталлар оқимини белгилаб беравермайди. Капиталлар ва кредитлар халқаро ҳаракатини мувофиқлаштириш ҳам ҳисоб юритиш сиёсатини тўлов балансига бўлган таъсирини бирмунча пасайтиради. Бу ердан дисконт сиёсатининг қисқа муддатлилиги ва нисбатан паст самарадорлилиги келиб чиқади. Етакчи давлатлар, биринчи навбатда АҚШнинг дисконт сиёсати миллий манфаатларга зид равишда фоиз ставкаларни кўтариш ёки пасайтиришга мажбур бўлган рақобатчиларга салбий таъсир этади. Натижада вақти-вақти билан фоизлар уруши пайдо бўлиб туради.
Девиз сиёсати. Бу, миллий валюта курсига давлат органлари томонидан хорижий валютани (девиз) олди-соттиси орқали таъсир этиш услубидир. Миллий валюта курсини кўтариш мақсадида Марказий банк хорижий валютани миллий валютага сотади, пасайтириш учун эса аксинча сотиб олади. Девиз сиёсати асосан валюта интервенсияси шаклида амалга ошади. Валюта интервенсияси расмий олтин-валюта заҳиралари ёки марказий банкларнинг банклараро "своп" келишувларига асосан миллий валютадаги қисқа муддатли ўзаро кредитлари ҳисобига амалга оширилади. Валюта интервенцияси ХIХ асрдан бошлаб қўлланила бошланди.
Масалан, Россиянинг Давлат банки, Австро-Венгрия банки ўз миллий валюталари курсини-қўллаб қувватлаш мақсадида интервенциядан фойдаланган. Олтин монометализми бекор қилинишидан сўнг валюта интервенцияси кенг қўлланила бошланди. 1929-1933 йиллар жаҳон иқтисодий инқирози шароитида валюта интервенциясидан марказий банклар валюта демпингига кўмаклашиш учун ўз валюталари курсини пасайтириш мақсадида фойдаланган.
Валюта интервенцияларини ўтказишнинг моддий асоси бўлиб АҚШ, Буюк Британия, Франция, Италия, Канада ва бошқа мамлакатларда 1930- йилларда ташкил этилган валюта барқарорлаштириш фондлари хизмат қилди. Валюта барқарорлаштириш фондлари - бу, валюта курсини
мувофиқлаштириш мақсадида валюта интервенциясида ишлатиладиган олтин, хорижий ва миллий валюталардаги давлат фондларидир. Замонавий шароитда айрим мамлакатларда ушбу фондларнинг белгиланиши ва роли ўз хусусиятларига эга. Францияда юқорида зикр этилган фонд мақсадли фонд бўлиб расмий олтин-валюта заҳиралари доирасида ажратилади. Франция банки ўз интервенция операцияларининг характери ва кўламини ошкора этмаслик учун ушбу фонднинг ҳажмини матбуотда эълон қилмайди. АҚШда эса валюта барқарорлаштириш фонди ўз аҳамиятини йўқотди (унинг 2 млрд. АҚШ долларидаги ҳажми барпо этилиш пайтидан бошлаб, яъни 1934 йилдан ўзгармасдан келмоқда), чунки федерал заҳира банклари валюта интервенциясини асосан "своп" келишувининг шартлари асосида хорижий марказий банклар кредитлари ҳисобига амалга оширадилар. Буюк Британияда ҳозирги кунда валюта барқарорлаштириш фонди мамлакатнинг барча расмий олтин-валюта заҳираларини ўзида бирлаштиради.
Девиз сиёсати бевосита валюта курсига таъсир этади, аммо ушбу таъсир муваққат ва чекланган кўламлардадир. Валюта интервенциясига бўлган йирик харажатлар, агарда курс шаклланишининг бозор омиллари давлат мувофиқлаштиришидан устунроқ бўлса, ҳамма вақт ҳам валюта курслари барқарорлигини таъминлай олмайди. Масалан, Япония Банки 1998 йилни апрелида валюта бозорида 21 млрд. АҚШ долларини (валюта заҳираларининг 10 фоизи) сотди, Бироқ сўнгги 8 йил ичида энг юқори (1АҚШ доллари учун 1380 иена), рекордли иена курси тушишининг олдини ололмади ва Япония валюта интервенциясини чеклашга қарор қилди.
Валюта заҳираларининг диверсификацияси - давлатлар, банклар, ТМКларнинг Халқаро ҳисоб-китоблар, валюта интервенциясини амалга ошириш ва валюта йўқотишларидан ўзини ҳимоялашни таъминлаш мақсадида валюта заҳиралари таркибига турли валюталарни киритиш
орқали таркибий тузилишини мувофиқлаштиришга йўналтирилган сиёсатидир. Ушбу сиёсат одатда барқарорсиз валюталарни сотиш ва нисбатан барқарор ҳамда халқаро ҳисоб-китоблар учун зарур бўлган валюталарни сотиб олиш орқали амалга оширилади. АҚШ долларининг барқарорсизлиги унинг капиталистик дунё расмий заҳираларидаги улушини тебранишига сабаб бўлди (1973 йилда-84,5 фоиз, 1982 йилда-71,4 фоиз, 1990 йилда-60 фоизга яқин).
Валюта паритетлари ва валюта курслари режими миллий ҳамда давлатлараро мувофиқлаштириш обеъкти бўлиб ҳисобланади. Бреттон Вудс келишуви шартларига мувофиқ мамлакатлар ўз миллий валюталари курсларини бозор баҳоси асосида АҚШ долларига нисбатан ХВФда қайд этдилар ва олтиннинг расмий баҳоси (1 троя унцияси - 35 АҚШ доллари) асосида уларнинг заминидаги олтин миқдорларини белгиладилар. Фонд аъзолари бўлмиш мамлакатлар ўз валюталари бозор курсларини паритетидан +,-1 фоиздан оқиб кетишига йўл қўймаслик мажбуриятини ўз зиммаларига олдилар.
Девальвация ва ревальвация валюта сиёсатининг анъанавий услубларидир. Девальвация - бу, хорижий валюталар ёки Халқаро валюта бирликларига, олтинга нисбатан миллий валюта курсининг пасайиши. Унинг объктив асоси бўлиб расмий валюта курсининг бозор курсига нисбатан юқорироқ қўйилиши ҳисобланади. Ревальвация - бу, хорижий валюталар ёки Халқаро валюта бирликларига, олтинга нисбатан миллий валюта курсининг кўтарилишидир.
Курслар фарқи нуқтаи назаридан фунт стерлинг девальвацияси оқибатида АҚШ долларининг ҳақиқий ревальвациясидан АҚШнинг ютуқ ва йўқотишлари шартли ҳисоб-китобларини кўриб чиқамиз.

1. 
   Ташқи савдо. АҚШ-нинг Буюк Британияга экспорти бўйича бажарилмаган шартномалар суммаси 20 млн. фунт стерлингни ташкил этади деб фараз қиламиз. Америка экспортёрларининг зарарлари (ҳимоя
   

шартлашуви йўқлиги пайтда) 8 млн. долларга этади, чунки улар тушум сифатида олинган фунт стерлингларни АҚШ долларларига 1 фунт учун 2,8 доллар курси ўрнига 2,4 доллар курси бўйича алмаштирадилар, яъни:
20 млн. ф. ст. * (2,8 - 2,4) қ 8 млн. доллар.
Буюк Британиядан импорт бўйича бажарилмаган шартномалар суммаси - 15 млн. ф. ст. Америкалик экспортёрлар қўшимча 6 млн. доллар оладилар, чунки девальвация қилинган валютани нисбатан қимматлашган ўз валюталарига сотиб олганда улар ютадилар.
15 млн. ф. ст. * (2,8 - 2,4) қ 6 млн. доллар.

2. 
   Халқаро кредит. Америкалик қарздорларга қарзлари бўйича ҳисоб- китобларни фунт стерлингларда қилиш қулай, чунки қарзни сўндириш учун улар нисбатан кам миқдорда доллар сарфлайдилар. Агар 5 млн. ф. ст. ҳажмида қарз сўндирилса 2 млн. АҚШ доллари тежалади (5 млн. ф. ст. 0,4 доллар миқдоридаги курслар фарқига кўпайтирилади). Аммо Америкалик кредиторлар зарар кўрадилар, чунки улар номинал жиҳатдан аввалги ҳажмда, лекин девальвация қилинган валютада реал жиҳатдан камроқ миқдордаги суммани оладилар. Яъни, АҚШлик кредиторнинг 10 млн. ф. ст. талаби мавжуд бўлган пайтда йўқотишлар ҳажми 4 млн. АҚШ долларини ташкил этади. Шу билан биргаликда девальвация қилинган нақд валюта ва стерлингли ҳисобварақ эгалари ҳам зарар кўрадилар. Бунда агрессив ва мудофаали девальвация ҳамда ревальвациялар фарқланади.
   

Девальвация ва ревальвация натижалари аниқ шарт-шароитларга боғлиқ бўлади ҳамда таъсири, агар бошқа омилларнинг акс таъсири бўлмаса, маълум бир вақтдан (лаг) сўнг ўзини намоён этади. Хусусан, АҚШ долларининг 1971 йилдаги девальвацияси фақат 1973 йилдагина АҚШ тўлов балансининг активлашишига кўмаклашди. Доллар курсини кўтаришга қаратилган АҚШнинг валюта сиёсати (1980-1984 йилларда ҳақиқатда 80%га) уларга, инфляция суръатини пасайтирган ҳолда,
хорижий капиталлар ва арзон товарларнинг оқиб келиши сифатида фойда келтирди.
Девальвация баҳоларнинг ўсишига ва меҳнаткашлар ҳаёт даражасини пасайишига, ревальвация эса арзон хорижий товарлар рақобатини кўтара олмаётган тармоқлардаги ишсизликнинг кўпайишига кўмаклашади. Девальвация мамлакатлар ўртасида рақобатчилик курашини кучайтириб юборади. ғарбий Европа давлатларининг долларнинг икки девальвациясидан йўқотишлари тахминан 10 млрд. АҚШ долларини ташкил этди. Ривожланиб бораётган давлатлар эса етакчи валюталар девальвацияларидан зарар кўрадилар.
Валюта сиёсатида икки қарама-қарши бўлган тенденсия ўзаро чамбарчас боғланиб кетади: ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилиши, валюта муаммоларини ҳал этишнинг ўзаро йўлларини топиш, ҳар бир алоҳида мамлакатни бошқалар эвазига имтиёзга эга бўлишга интилиш оқибатидаги келишмовчиликлар. Бунинг муносабати билан вақти-вақти билан мамлакатларнинг валюта сиёсатининг турли шакллари ёрдамида истеъмол бозорлари, капитал қўйилмалар жараёнлари, ҳом ашё манбалари учун валюта жанглари қўзиб туради. Ушбу жангларда девальвация ва ревальвация, валюта курслари режимининг кўп хиллиги, валюта интервенцияси, валюта чекловлари ишлатилади.
Валюта чекловлари валюта сиёсатининг шаклларидан бири сифатида мунтазам равишда ишлатилади. Валюта чекловлари - бу, резидент ва норезидентларнинг валюта ҳамда бошқа валюта қимматликлари билан операцияларини қонунчилик ёки маъмурий жиҳатдан тақиқлаш, лимитлаш ва чеклашдир. Валюта чекловлари резидент ва норезидентлар валюта операцияларини текшириш орқали валюта қонунчилигига риоя этилишини таъминлайдиган валюта назоратининг таркибий қисмидир. Валюта чекланишлари мавжудлигида валюта назорати жараёнида лицензия ва рухсатномаларнинг бор-йўқлиги, резидентлар томонидан миллий валюта
бозорида хорижий валюталарнинг сотилиши билан боғлиқ талабларнинг бажарилиши, хорижий валютадаги тўловларнинг асосланганлиги, валюта операциялари бўйича ҳисобни юритиш ҳамда ҳисоботнинг сифати текширилади. Валюта чекловлари мавжудлигида валюта назорати функсиялари одатда Марказий банкка юклатилади, айрим давлатларда эса бунинг учун махсус органлар ташкил этилади (масалан, Францияда иккинчи жаҳон урушидан сўнг).
Валюта сиёсатининг турли-туманлиги сифатидаги валюта чекловлари қуйидаги мақсадларни кўзлайди: 1) тўлов балансини бирхиллаштириш; 2)валюта курсини қўллаб қувватлаш; 3)жорий стратегик вазифаларни бажариш учун валюта қимматликларининг давлат қўлида тўплануви. Валюта чекланишлари ўзининг камситиш характери билан ажралиб туради, чунки валюта қимматликларини, майда ва ўрта тадбиркорлар ҳисобига, уларни хорижий валюталар олиши учун қийинчиликлар туғдирган ҳолда, давлат ҳамда йирик корхоналар фойдасига қайта тақсимланишига кўмаклашади. Шу сабабли монополлашмаган сектор валюта чекланишлари киритилишига одатда қарши чиқади. Валюта чекланишлари одатда ҳамкор савдогарларга нисбатан қўлланиладиган тазйиқ ва камситиш сиёсатининг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Ушбуларни қўлланилишида сиёсий сабаблар катта ролъ ўйнайди.
Валюта чекловлари қуйидагиларни назарда тутади:

1. 
   Халқаро пул тўловлари ва капитал ўтказмаларини мувофиқлаштириш, экспорт тушуми, фойда, олтин ҳаракати, пул белгилари ҳамда қимматли қоғозлар репатриацияси;
   
2. 
   хорижий валютанинг эркин олди-сотдисини тақиқлаш;
   
3. 
   хорижий валюта ва бошқа валюта қимматликларининг давлат қўлида тўплануви. Шу жумладан, тўлов ҳужжатлари (чеклар, векселлар, аккредитивлар ва бошқалар), номинали хорижий валютада кўрсатилган қимматли қоғозлар, қимматбаҳо металларнинг тўплануви.
   

5.