“Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari” kafedrasi Iqtisodiyot nazariyasi fanidan 5234100 – Raqamli Iqtisodiyot ta’lim yo`nalishi

2. Pulning nazariyalari 

Pulning paydo bo’lshi taraqqiyotning rivojlanishining natijasi bo’lib, u ayriboshlash 

formalarining rivojlanishining natijasidir. Dastlab ayriboshlashning oddiy yoki 

tasodifiy shakli mavjud bo’lgan. 

Ayriboshlashning 1 – shakli. Bir Tovar ikkinchi bir tovarga tasodifiy tarzda ayirbosh 

qilingan. 

Ayriboshlashning 2 – shakli. Kengaygan shakli. Bunda bir necha tovarlar ekvivalent 

rolini bajargan.  

Ayriboshlashning 3 – shaklida bitta rovar ajralib chiqib, ekvivalent rolini bajaradi. 

Bu ayriboshlashning umumiy shaklidir.  

Ayriboshlashning 4 – shakli, bu metallardan foydalaniladi.  

---

19 

 

 

 

 

Nodir metallardan sanalmish oltinga kelib to’xtab qolishligi bir qancha sabablarni o’z 

aksida namoyon qildi. Chunki oltinning boshqa metallardan ko’ra ustun tomonlari 

bor. Masalan, oltin eskirmaydi, olib yurishga qulay, katta qiymatni ifodalaydi va h.z 

XX asr boshigacha pullarning iqtisodiy nazariyasida quyidagicha ikki masala: 1) 

pullarning kelib chiqishi va mohiyati haqidagi va 2) pullarning qiymati va xarid qilish 

kuchi haqidagi masalalar markaziy o ‘rin egallab kelgan. Birinchi masala bo’yicha 

siyosiy iqtisodda ikki yo’nalish — pullarning metallistik va nominalistik nazariyaiari 

amal qilgan. Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida 

turli tovarlar umumiy ekvivalent rolini o’ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva 

mollari, ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo’yna, nodir metallar (kumush, mis, 

oltin) va boshqalar. Ekvivalent rolini o’ynovchi turli tovarlar ichidan ba’zi birlari 

o’zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan, nodir 

metallar). Chunki, ekviva- lent rolini o’ynovchi tovarlaming barchasi ham 

ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas 

edi. Nati- jada, barcha tovarlaming qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqos- lash 

mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi. 

Tarix va arxeologiya fanlarining bergan maTumotlariga ko’ra, tovar-pul 

munosabatlari eng qadimdan paydo boTgan va rivojlan- gan davlatlardan biri bizning 

mamlakatimiz hisoblanadi. Chunki bu yerda pul ishlatila boshlanganiga 2 ming 

yildan oshgan. Bunga mi- sol qilib, hozirgi O’zbekiston hududida yashagan xalqlar 

va qabila- lar foydalangan dastlabki pul belgilari hamda tangalami ko’rsatish 

mumkin. Tarixchilaming tadqiqotlariga ko’ra, eramizdan awalgi V-IV asrlarda 

Axmonivlar imperivasida zarb qilingan oltin dariklar va kumush sikllami, eramizdan 

awalgi III-II asrlar oxiriga borib, Shimoliy Baqtriya, So’g‘d, Buxoro, Xorazmda 

kumush va suberatli (bronza ustiga yupqa kumush qoplangan)  “o’xshatma” tangalar 

zarb qilinganini aytish mumkin. Bizning mamlakatimizdan ancha keyin, XIX asming 

---

20 

 

 

 

 

oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya'ni monometall tizimiga o’ta 

boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897, Rossiya- da 1898, AQSHda 

esa 1900-yilda sodir boTdi. Angliyada oltin pul tizimi XVII asming oxirida, 

Germaniyada 1871-yilda, Gollandiyada 1877-yilda joriy etilgan edi. Umuman 

olganda, pulning metallistik, nominalisitik va miqdoriy nazariyalarini farqlash mum- 

kin. Pulning kelib chiqishi va muomalada bo’lishi metall pullar bi- lan bog‘liq 

bo’lganligi sababli dastlab pulning metallistik nazariyasi vujudga kelgan. Uning 

asosiy mohiyati pulni nodir metallar (oltin va kumush) bilan ayniylashtirish orqali 

namoyon bo’lgan.