Rajabova Madinabonuning "Tilshunoslik nazariyasi"

O’yinlar: 1. O’yin quyidagi holatda o’tadi. O’quvchilar 4 guruhga bo’linib olishadi.

1. 
   Doskaga 1- 2 va 3-4 guruhlardan bittadan o’quvchi chiqadi
   
2. 
   Doskada har bir o’quvchi uchun alohida yozuv turlaridan 10 tadan yozuv turi yozilgan bo’ladi
   
3. 
   O’quvchilar doska tomonga o’girilib, o’sha yozuv turlaridan bilganlarini ushbu doirachalarga yozib chiqishadi
   
4. 
   Keyin umumiy ball hisoblanib, kim qay darajada yozuv tarixini o’rganganligi aniqlashtiriladi
   

2-o’yin: Ushbu tipratikanlarning ustida 4 tadan olma bo’ladi va bu olmalarga erishish uchun ishtirokchilar berilgan savollarga to’liq va aniq javob berishlari lozim.

Dastlab doskaga 2 ta ixtiyoriy o’quvchi chiqadi.
Va ularga quyidagi savollar beriladi:
1 Yozuv deb nimaga aytiladi?
2 Yozuv necha ming yillar avval paydo bo’lgan?
3 Qadimgi davrda yozmoq tushunchasi qanday nom bilan atalgan?
4 Piktografiya og’zaki til bilan aloqadormi?
Endi 2- ishtirokchi uchun savollar:
1 Ilk yozuv belgilari dastlab qaysi mamlakatlarda uchragan?
2 Dastlab O’zbekiston alifbosi necha harfdan iborat bo’lgan?
3 Qachon O’rxun yozuvi iste’moldan chiqdi?
4 Qaysi yozuv uyg’ur yozuvi bilan 800 yil mobaynida birga yashab kelgan?

Ushbu berilgan savollarga to’g’ri javob bergan o’quvchi guruhiga bir ball olib keladi.

3-o’yin: Bu o’yinda mana shu chizma shaklidagi surat doskada yopishtirilgan bo’ladi. 3 ishtirokchi chiqadi. Eng ko’p yozuv turi va qo’llanila boshlagan yilini aniq yozgan o’quvchi g’olib bo’ladi.

4- o’yin. “Raketa o’yini”

Doskada raketa rasmi yoki bo’lmasa ( listlarda chizilgan bo’lishi ham mumkin) . Guruh o’quvchilari 3 ta guruhga bo’linadi. Raketa o’rnidan qo’zg’alib yuqoriga ko’tarilishi uchun ular berilgan savollarga to’g’ri javob berishlari lozim bo’ladi.

1. 
   1. Tilshunoslik – bu?
   

2 Muayyan tilni aloqa vositasi sifatida ishlatish maqsadida o'rganadigan tilshunoslik bo'limi
3 Til nazariyasini o'rganadigan tilshunoslik bo'limi: tilning tizim sifatida mohiyati, til birliklari va ular o'rtasidagi munosabatlar, kombinatorika qoidalari va boshqalar.
4 Nazariy tilshunoslikning bitta tilni yoki tillar guruhini o'rganish bilan shug'ullanadigan bo'limi - bu
5 Nazariy tilshunoslikning bitta tilni yoki tillar guruhini o'rganish bilan shug'ullanadigan bo'limi - bu
6 Til - tilning o'zini tasvirlash vositasi - bu
7 Tilning kelib chiqishi haqidagi gipoteza, unga ko'ra til tabiat tovushlariga taqlid qilishdan paydo bo'lgan.
8Tilning kelib chiqishi haqidagi gipoteza, unga ko'ra quvonch, qo'rquv, og'riq va hokazolarning emotsional yig'lashlari tilni yaratishga olib keldi.
10Tilning kelib chiqishi haqidagi gipoteza, unga ko'ra odamlar so'zlar bilan ob'ektlarni belgilashga kelishgan.
11Tilning kelib chiqishi haqidagi biologik gipotezaning tarafdorlari edi
12Millat mavjud bo'lgan davrda tilning mavjudligi shakli, turli shakllarni o'z ichiga olgan murakkab tizimli birlik.

XI asrdan keyin tamoman iste'moldan chiqqan yozuv?

V—X asrlarda turkiy xalqlar orasida qaysi yozuv tarqalgan?

5-o’yin

Qachondan boshlabi daniyalik olim N.Tomsen va rus olimi V.V.Radlov qadimgi turkiy yozuvni o‘qishga muvaffaq bo`ldilar?

Qachondandan boshlab o`zbek xalqi kirill (rus) alifbosi asosidagi yozuvga o`tdi?

QAchondan boshlab o`zbek xalqi lotin alifbosiga asoslangan yozuvdan foydalana

boshladi.

Qachondan boshlab lotin alifbosi asosidagi o`zbek yozuviga o`tish harakati boshlandi?

720-yildan qaysi yozuv tarqala boshlagan?

VI-VII asrlardan to XV asrlargacha turkiylar va mo‘g’ullar qaysi yozuvidan foydalanishgan?

Mavzu: Fonema nazariyasi tarixidan.

Tilning ifoda jihatida morfemalardan quyi bosqich fonema bosqichidir. Fonemalar ketma-ket birikib tilning yuqori bosqichlari birliklarini — morfema, so‘z, so‘z birikmasi va gapni tashkil etadi. Biroq barcha fonemalar bir-biri bilan tartibsiz birikmaydi. Fonemalaming birikishi har bir tilda o‘z tartib va qoidalariga ega. Fonemalami yana ham kichik hosil qiluvchi bo'laklarga bo'lish natijasida fonologik farqlanish belgilari bosqichi tashkil bo'ladi. Fonemalami bir-biridan artikulatsion — akustik belgilari bilan farqlashga xizmat qiluvchi belgilar farqlanish belgilari deb yuritiladi. (Bu haqda kitobning “Fonetika va fonologiya” boMimiga qarang). Fonologik farqlanish belgilari tilning ifoda jihati uchun xizmat qiladi. Tilning mazmun jihati ham o‘zining quyi bosqichi — semantik (ma’no) farqlash belgilari bosqichiga ega. Masalan, “boshliq” so‘zi mazmun jihatidan “bosh” so'zi bilan bog‘lanib, “-liq” boshqa so‘z yasovchi qo‘shimchadir. Binobarin, bu so‘z odamlarga yoki bir guruh jamoaga boshliq ma’nosini ifodalaydi va bu uning semantik farqlash belgisidir. Tilning barcha bosqichlarida ulardagi birliklar ma’lum tartibda bir-birlari bilan birikadilar. Har bir til o‘z birikuv qonuniyatlariga ega. Bu qonuniyatlar ma’lum andozani (model) tashkil etadi. Biroq bu andoza doim ham o‘zgarmas bo‘la olmaydi. Masalan, ma’lum gapning andozasi turli sharoitda, nutq holatida boshqacha berilishi mumkin. Tillami ilmiy o'rganish vazifalariga ko‘ra tavsifiy tilshunoslik (uni ba'zan “sinxron tilshunoslik” deyiladi) va tarixiy tilshunoslik (ba’zan “diaxron tilshunoslik” deyiladi) farqlanadi. Ba’zan tilshunoslik tarixi va tilning tarixiy shakllanishi, o‘zgarishi va rivojlanishi — diaxron tilshunoslik farqlanadi. Qarindosh va qarindosh bo‘lmagan, turli tizim va struturaga ega boMgan tillaming o‘xshash va farqli alomatlarini aniqlash qiyosiy tilshunoslikning aniqrogi, qiyosiy-tipologik tilshunoslikning vazifasidir. Tilshunoslik aslida uyg'onish davrida filologiya fani tarkibiga kiritilgan edi. Lekin keyinchalik XIX asr boshlarida tilshunoslik alohida fan sifatida fllologiyadan butunlay ajralib chiqdi. Natijada fllologiya ikki bir-biriga bogliq bolgan fan — adabiyotshunoslik va tilshunoslikdan iborat bolib qoldi.
Fonetika — tilning tovush tomoni bo‘g‘in, urg‘u va intonatsiyaning artikulyasion, akustik va eshitib his qilish tomonlarini o‘rganuvchi bo'lim.
Fonologiya — tilning tovush (fonema), bo‘g‘in, uig‘u va intonasiyasidagi funksional, farqlanish va farqlanmaslik alomatlami o'rganuvchi bo’lim.

1. 
   Fonema deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Fonemalarning asosiy maqsadi nima?
   
3. 
   Giperfonema deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Fonema va tovushning farqi nimada?
   
5. 
   Qaysi fonemalarni turli xil so'zlar ekanligini aniqlang: mil - shar - kichkina zal, tovush - oqim - ohang - taxt - teginish, po'lat - po'lat – stend
   
6. 
   . Maqolning fonetik transkripsiyasini tuzing. Barcha unli fonemalarni nomlang.
   

Agar shoshsangiz, odamlarni kuldirasiz

7. 
   "Fonema" atamasi tilshunoslikka birinchi bo'lib qachon kirib keldi?
   
8. 
   Tovush va fonemadan qaysi biri mohiyat, qaysi esa hodisa?
   
9. 
   Allofon -…………….
   
10. 
    Fonemalar qanday funktsiyalarni bajaradi?
    

F	T	I	L	Sh	U	N	O	L	I
F	O	N	E	M	A	B	G	P	K
I	V	N	U	R	G’	O’	G’	I	N
L	U	S	E	K	U	Q	L	A	T
O	S	M	L	M	Z	I	K	G’	S
L	H	A	R	F	A	L	F	U	A
O	M	O	R	F	E	M	A	L	J
G	I	Y	A	T	I	L	L	A	H

2- o’yin. Ushbu krassworddan so’zlarni toping!
3-o’yin.

Ushbu olmalardagi berilgan savollarga javob bering.
1.Bol so’zidagi barcha unli va undosh fonemalarga izoh bering.
2.kar va ko’r so’zlarining farqlovchi fonemalariga izoh bering
3. bilak va tilak so’zlaridagi undosh fonemalarni tahlil qiling
4. salom- kalom, sarob- vahob birliklaridagi unlilarni farqlang
5. Fonema varianti nima?
6. Fonemaning doimiy belgisi nima?
7. Til tovushi va nutq tovushining munosabatini tushuntiring.
8. Fonetikaning qanday turlari bor?
9. Fonetik birliklar qaysilar?
10. Fonologiyaning paydo bo’lishi haqida gapiring.


4-o’yin. Quyida berilgan kataklardagi harflardan so’zlarning o’rni almashtirilgan. Siz ularni to’g’rilab yozing.
1.KRI
2.RSOT
3.IPAST
4. ATPAX
5.YPAORV
6.ATPYAAV
7. IGXOLPOS
8.CHPXOAATKIR

5-o’yin.Kayfiyatinggizga qarab javob bering.

1. 
   Unli tovushlarni o’rganadigan fan?
   
2. 
   Undosh tovushlarni o’rganadi?
   
3. 
   Fonologiya Rossiyada 70-yillarda paydo bo'lgan. Uning asoschisi kim?
   

4. Kim 1912 yilda nutqning fonemalarga boʻlinishini belgilovchi tovush omillarini aniqlagan va fonemaning maʼnoli vazifasini koʻrsatgan ?
5. Fonologiyaning o‘rganish ob`ekti, vazifalari haqida gapiring
6. .Fonologik oppozitsiyalarning tasnifi haqida gapiring
7. Fonotaktika nima?
8. «Fonema» tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan davr haqida ma’lumot bering