Раимова Фарзонанинг "Абдурауф Фитрат. "

4. ШАКЛ 1
Мана шу чизиқнинг юқори ярми, яъни (Ҳ-А) қисмидан ўн етти нағма чиқадир. Бу ўн етти нағманинг ҳаммаси бамдир. Бундан бир пардани ихтиёр қилмайди: ўн олти парда қолади. Чизиқнинг тубан қисмидан, яъни “ҳ-м” қисмидан эса юқоридаги ўн етти нағманинг (зер) ларидир.
Энди чизиқнинг (ҳ-а) қисмидаги “бам” нағмаларнинг пардаларини шундай белгилаймиз: (а-м) чизиғини учга бўлиб, биринчи бўлим нуқтасига (й) ҳарфи қўямиз. Яна шу (а-м) чизиғини тўртга бўлиб биринчи бўлим нуқтасига (ҳ) қўямиз.
Яна (а-м) чизиғини тўққизга бўлиб биринчи бўлим нуқтасига (ҳ) ҳарфини қўямиз. Ундан кейин чизиқнинг (ҳ) қисмини тўртга бўлиб, биринчи бўлим нуқтасига (й) ҳарфини қўямиз. (Шакл: 2)
(м)__________(х)___________(й)____________(м)___________(ҳ)___________(а)

ШАКЛ 2
Қўлимда бўлган нусхадаги ҳарфларнинг бундан кейин чатоғланиб кетиши бу масалада ортиқча турушумга тусиқлк қилади. Ҳар ҳолда шу кичкина наъмунанинг ўзи ҳам шарқ мусиқасидаги парда қисмларининг ингичка, риёзий бир асосга қўйилганини кўрсатади.

Милодий XV-асрда етишган усмонли мусиқашуноси Қонтемир ўғлининг кўрсатганига кўра “нағма” махражлари бўлган пардаларнинг сони ўттиз уч тадир.
Булардан ўн олтисини “тамом” пардалар, ўн еттисини “нотамом” пардалар деб атайди. “Нотамом” пардалар “тамом пардаларнинг” орасида кўрсатилади.


5. ПАРДАЛАР
“Нағма” нинг нима эканини юқорида ёзган эдик. Шарқ мусиқий олимлари “Нағма”ларнинг бир-бирига нисбатларини шу “нағма”ларнинг “ махраж” лари орасидаги нисбатларига кўра белгилайдилар, “нағма”ларнинг махражлари инсоннинг буғозидир. Бироқ буғоздаги “нағма” махражларини қоғозга чизиб кўрсатаолмаганлари учун улар (мусиқий олимларимиз) масалани буғоздан “тор” га кўчирадилар. “Нағма” махражларини “тор” да риёзий бир йўлда, жуда ингичка ҳисоб ила белгилаб, ҳар бирини ҳарф билан кўрсатадилар. Шундай қилиб белгиланган “махраж”ларини мусиқийнинг “парда”лари деб атайдилар. Мусиқий олимларимизнинг “пардалар” ни белгиламак йўлида қилган ингичка, риёзий меҳнатларини кўрган киши “шарқ мусиқасининг илмий асослари йўқдир” деган “онгли бошларга” кулибгина қўймоқдан ўзини сақлай олмайди. Пардаларни белгиламак учун энг тўғри, энг очиқ дастур Алишер Навоийнинг баъзимдоши бўлган Абдурахмон Жомийнинг “Рисолаий мусиқий” сида бордир. Буни аниқлаб майдонга қўймоқ бизнинг бу кунги мусиқий қуролларимизни тузатишга ярайди. Чунки бу кун бизнинг танбурларнинг пардаларини белгиламак учун улардан бошқа бир восита йўқдир.
1 – Бузрук
2 - Рост
3 – Наво
4 – Дугоҳ
5 – Сегоҳ
6 - Ироқ

Бу олти мақомдаги ҳар бири уч бутоққа бўлинади, биринчи бутоқ ёлғизгина чолғу билан юради. Бунга Мушкилот дейилади. Иккинчи бутоқ чолғу ҳам қўшиқ билан боради. Бунга Наср дейилади. Учинчи бутоқ эса чолғу, қўшиқ, ўйин ёхуд чолғу ҳам ўйин билан юради. Бунга Уфар дейилади. Ҳар мақомнинг манашу уч бутоғидан ҳар бири биргина куй эмас, бир қатор кўйдир. Масалан: “Бузрук” мақомининг “Мушкилот” бутоғида етти куй бордир. Бузрукнинг наср бутоғида тўрт куй, ўн тарона, бир спориш бор.