Rahmanova z

Asl biriktiruvchi to’qima.

Asl biriktiruvchi to’qima xayvon va odam organizmida keng tarkalgan,

ya’ni hamma to’qimalarning orasida joylashib, ularni bir-biriga

biriktirib turadi.Bundan tashkari hamma kon tomirlarini tashki

tomonidan urab turadi. Asl biriktiruvchi to’qima siyrak tolali asl

biriktiruvchi to’qimalarga bulinadi. Zich tolali asl biriktiruvchi uz

navbatida shakllangan va shakllanmagan zich asl biriktiruvchi to’qimalarga

bo`linadi.

Zich tolali asl biriktiruvchi to’qima.

Zich biriktiruvchi to’qima yuqorida aytib o’tilgandek, tarkibida mexanik elementlr ko’pligi bilan farq qiladi. ularning tolalari zich joylashgan bo’ladi, demak, to’qima mustahkamligini ta’minlaydi. Zich biriktiruvchi to’qima kollagen tolachalarning joylashishiga ko’ra shakllanmagan zich biriktiruvchi to’qima va shakllangan zich biriktiruvchi to’qimaga bo’linadi.

Shakllanmagan zich biriktiruvchi to’qima. To’qimaning bu turini “shakllanmagan” deyilishiga sabab kollagen tolachalar tutamlarining tartibsiz joylashgan bo’lishidir. Bu to’qimaga terining to’r qavati, bo’g`imlar va ichki organlar ustini qoplab turuvchi kapsula to’qimalari kiradi. Shakllanmagan zich biriktiruvchi to’qima har xil yo’nalishda joylashgan kollagen tolachadardan iborat tutamlardan hamda to’rsimon shaklda joylashuvchi elastik tolachalardan tashkil topgan bo’dib, ular orasida retikula tolachalari ham uchraydi. biriktiruvchi zich to’qimada asosiy modda kam bo’ladi, hujayralardan faqat fibroblast va kichraygan uzunchoq shaklda fibrositlar bo’ladi. Ayritm vaqtlarda shakllanmaganvashakllangan biriktiruvchi to’qimalarnibir-biridan ajratish qiyin. Masalan, terining so’rg`ichli qavatidagi elastik tolachalar uzilmasdan to’r qavatiga o’tib kiradi. Elastik tolachalar, odatda, mazkur to’qimaga qo’shimcha pishiqlik va qiyishqoqlik beradi. Shu tufayli zich biriktiruvchi to’qima cho’zilish va qisqarish, ya’ni mexanik vazifani bajarib bo’lgandan keyin asli holatiga qaytish xususiyatiga ega bo’ladi. Demak, shakllanmagan zich biriktiruvchi to’qima organizmda asosan mexanik vazifani bajaradi.

Shakllangan zich biriktiruvchi to’qima. Bu to’qimani ajratib turuvchi asosiy farq unda kollagen va elastik tolalardan tashkil topgan tutamlar bir-biriga nisbatan muayyan tartibda joyldashgan bo’lishidir. Tutamlar joylashishi organlar vazifasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Shakllangan zich biriktiruvchi to’qima paylar va boylamlarda, fibroz membrana (plastinka) va plastinkasimon biriktiruvchi to’qimalarda uchraydi.

Paylar. Odamda va sutemizuvchi hayvonlarda tayanch va harakat organliga kiruvchi paylarda kollagen tolachalar tutamlari bir-biriga nisbatan zich, parallel joylashgan. ularning bunday joylashishi muskullarningg qisqarishi va yozilishiga muofiq keladi. Tolachalar va tutamlar orasida to’qima hujayralaridan fibrositlar uchraydi. fibrositlar uzunchoq shaklda bo’lib, plastinkasimon uchlari bilan bir nechta tolachalardan tashkil topgan boylamning atrofida o’rab olib, birlamchi tutam hosil qiladi. Bu fibrositlar pay hujayralari ham deyiladi. bir nechta birlamchi boylamlar yig`indisining atrofidan siyrak biriktiruvchi to’qima o’rab olib, ikkilamchi tutam hosil qiladi. Ikkilamchi tutamni o’rab turgan siyrak biriktiruvchi to’qima endotenoniy ham deyiladi.

Bir necha ikkilamchi tutam yig`indisi atrofidan bir oz zichroq biriktiruvchi to’qima o’rab olgan bo’lib, ular uchoamchi tutam hosil qiladi. Shunday yo’l bilan to’rtlamchi tutam ham hosil bo’lishi mumkin. paylarning ustki qavatini o’rab turadigan biriktiruvchi to’qima peritenoniy deb yuritiladi. Endotenoniy va peritenoniylar orqali qon tomirlar bilan paylarni innervasiya qiladigan nerv tolalari o’tadi.

Boylamlar. Shakllangan zich biriktiruvchi to’qimalardanyana biri boylam to’qimalardir. Ular kam boylamlarning bo’yiga parllel joylashgan bo’lib, elastik tolachalar to’ridan hamda membranalardan tashkil topgan. Boylam to’qimalari pay to’qimalaridan ko’p farq qilmasa-da, ammo ularda fibroblastlar qatorining kambial hujayralari joylashgan organlariga qarab farqlanib turmaydi. Shunday bo’lsa ham hayvonlarning yelinidagi yoki ovoz boylamlaridagi to’qimalar elastik tolachalarning o’ziga xos mexanik vazifasi bilan ajraliyu turadi. Masalan, raylarda asosiy va mexanik vazifa kollagen tolachalarga yuklangan bo’lsa, bularda elastik tolachalarga yuklangan. Bundagi elastik tolaalar kollagen tolachalar singari o’ta pishq bo’lmasada, ammo egiluvchanligi, cho’ziluvchanligi va elastikligi bilan ustunliu qiladi. Ularning bir-birining ustiga chiqib ketadigan suyaklarni (bo’g`imlarda) biriktirib turish vazifasi ham shundandir.

Fibroz membrana (plastinka)ga fassiya, aponevrozlar, diafragmaning payli qismoari, ichki organlar kapsulalari, tog`ay va suyak ustki pardasi, moyak tuxumdonining oqsil pardasi kiradi. Bu to’qimada kollagen tutamlardan tashqari, elastik tolachalardan tashkil topgan tutamlar ham uchraydi. Fibroz membranadagi kollagen tutamlar aytarli cho’zilish xususiyatiga ega emas. Tolalar bir-biriga nisbatan parallel joydashgan bir necha qavat hosil qiladi. Ular qisman to’lqinsimon holda joylashgan. Tutam tolalari ayrim organlarda qiyshiq holda joylashib, bir tutamdan ikkinchi tutamga o’tib turishi mumkin. Shuning uchun ularni bir-biridan ajratish qiyin. Tolalar va tutamlarning oralig`ida fibroblast va ko’proq fibrosit hujayralar joylashadi. Elastik tolachalardan tashkil topgan tutamlar suyak ustki pardasida, tuxumdon va urug`donning oq pardasida bo’g`imlar kapsulasida uchrayi. Ko’p organlardi fibroz membranalar yuqori va pastki qavatdagi tutamlarga bevosita o’tib qo’shilib ketishi mumkin.

Plastinkasimon biriktiruvchi to’qima fibroz mebrananing bir turi bo’lib, ayrim ichki organlar devorida yoki ularning ustki qoplamida uchraydi. Nerv o’zini qoplab turuvchi to’rsimon parda (perinevrit)da yoki urug`donning eyeri-bugri kanalchalari devoridagi zich biriktiruvchi to’qima tarkibida bo’ladi.

Plastinkasimon biriktiruvchi to’qima mikroskopda ko’rilganda ko’proo’ uzunasiga, ayrim organlarda ko’ndalang yoki tartibsiz joylashgan kollagen tolalchalardan tashkil topganligi, ular orsida o’simtali fibroblasthujayralar borligi ko’zga tashlanadi. Budan tashqari, plastinkalar o’rtasida manrofaglar ham uchraydi. Ayrim organlarda tolalar oralig`ida oraliq modda va silliq muskul hujayralari ham uchrashi mumkin.

Elstik biriktiruvchi to’qima odamda va sutemizuvchilarda asosan buyin va ovoz bog`lamlarida uchraydi. Bu to’qimalarning mikroskopik tuzilish kollagen tolachalardan tashkil topganzich biriktiruvchi to’qimaga o’xshagan bo’ladi. Asosiy farqi struktura elementlarining asosini bir-biriga parallelholda joylashgan elastik tollar tashkil etadi.Elastik tolalariningatrofini g`ovak iriktiruvchi to’qima o’rab, ularni bir-biridan adratib turadi. oralarida ayrim kollagen tolalar ham uchrashi mumkin. Bog`lamchalar hosil qilib tuzilish elastik biriktiruvchi to’qimada uchramadi. Elastik tolalar orasida fibrosit hujayralar joylashadi. To’qimaning ko’ndalangkesimida elastik tolalar ba’zan yirik-mayda guruhlar hosil qilib joylashgani ko’rinadi. Ular orasida esa siyrak biriktiruvchito’qima ko’rinadi. To’qimada elastik tolalar ko’p bo’lganligi sababli sariq rangga bo’yalib ko’rindi. To’qimalarning asosiy vazifasi uchraydigan organlarning elastik holatini ta’minlashdan iborat. Asosan doimiy harakatda bo’libturadigan organlar devorida uchraydi. Masalan, yirik arteriya devorida, aorta, o’pka arteriyalarida va hokazo. Bu yerda asosan to’rsimon donachalar hosil qilib tuzilgan bo’ladi, bunday qavat orlanlarning katta yoki kichikliginiva ulardagi boismning kuchiga qarab bir necha membranalarni tashkil etishi mumkin. Membranalar orasida silliq muskul hujayralariva mukoid moddalar uchraydi.