Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

22

---

3-BOB. ENERGETIKANING M AM LAKATIM IZ VA
QISHLOQ X O ‘JALIGININGIJTIM OIY-TQTISODIY
TARAQQIYOTDAGI O RM
3.1. Energetikaning mamlakatimiz va qishloq xo‘jaligm ing
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi o‘rni
Insoniyat jamiyatini rivojlanish, uning sivilizatsiya va taraqqiyot 
y o iid ag i yutuqlari bevosita mehnat unumdorligining yuksalishi va 
odamlar hayotidagi moddiy boyliklarni yaxshilanishi bilan uzviy 
bo g iiq . Ilmiy-texnika va ijtimoiy taraqqiyot iste’mol qilinayotgan 
energiyani o ‘sishi va yangilarini, yanada ham foydalilarini 
o ‘zlashtirish bilan kuzatiladi.
Zamonaviy mashinalar iste’mol qilayotgan energiya qiymati 
juda ham katta. B u to ‘g ‘rida quyidagi taqqoslash o iin lid ir: dunyoni 
barcha aholisi kuniga 8 soatdan ishlab, bir yilda hozirgi paytda 
olinayotgan energiyani yuzdan bir ulushini ham ishlab chiqaraolmas 
edilar.
Koinotimizda energiya iste’moli jarayoni ju d a notekis. Masalan, 
Norvegiyaning aholi jo n boshiga elektr energiyasi iste’moli 1983- 
yilda 21350 kVt soatni, Burundida esa 11 kVt soatni tashkil etgan.
Texnikaning hozirgi zamondagi rivojlanishi energiyani k o ‘p 
miqdorda iste’moli bilan tavsiflanadi va shu sababli ilmiy-texnika 
inqilobi davri b o iib , oldingi rivojlanishlardan sifat darajasi bilan 
farq qiladi. Sifat darajasi birinchi navbatda ishlab-chiqarish 
kuchlarining yirik inqilobiy siljishlarida keng miqiyosda yuqori 
samarador avtomatika bilan jihozlangan 
mehnat qurollarida 
nam oyon b o ia d i.
Texnikaviy taraqqiyot va sivilizatsiyaning rivojlanishi qadimgi 
tarixiy davrlardan bevosita foydalanilgan energiya qiymati bilan 
b o g iiq .
Agarda insoniyat rivojlanishining birinchi bosqichlarida o ‘z 
mushaklarining va hayvon mushaklarming energiyasiga ega b o ig a n
23

---

b o ‘lsa, keyinchalik ishni katta qismini mashinaiar yordamida 
bajariladigan b o ‘ldi.
Tabiat sirlariga kira borib, odamlar ulam i o ‘z ehtiyojlari uchun 
ishlatishga harakat qilganlar.
Energiyaning 
ko ‘p 
ishlatilishi 
insoniyatni 
atrof-muhit 
to ‘g ‘risidagi bilimlarini ortib borishi bilan ham bog‘liq.
Energiyaga ehtiyoj uzluksiz orta borgan. Energiya manbalarini 
va energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish yangi usullarini 
izlashga ehtiyoj sezilgan.
Bugungi kunga kelib quyosh energiyasi, organik yoqilg‘i 
energiyasi, kimyo energiyasi, daryo, dengiz va okeanlardagi suvni 
energiyasi, 
shamol 
energiyasi 
va 
yadro 
energiyasidan 
foydaianilmoqda,
Kelajakda yengil elementlar sintezidan hosil b o ‘ladigan 
termoyadro energiyasidan foydalanish muammosi ustidan ishlar olib 
borilmoqda. Bu muammo hal etilsa, energiya zaxiralarining tugab 
borayotganligiga 
qaramasdan 
insoniyat 
energiyaga 
b o ‘Igan 
kelajakdagi ehtiyoji to i a qondirilishi mumkin.
Texnikani shiddatli taraqqiyoti va uning hozirdagi darajasiga, 
energiyaning 
yangi 
turlaridan, 
birinchi 
navbatda 
elektr 
energiyasidan foydalanmasdan yetib b o ‘lmas edi. Elektr energiyasi 
inson hayotida keng q o ‘llaniladi. M uboiag‘asiz aytish mumkinki, 
zamonaviy jam iyatning m o'tadil hayoti elektr energiyasiz tassavur 
etish qiyin.
Elektr energiyasi sanoatda turli-xil m exanizm lam i harakatga 
keltirish uchun va bevosita texnologik jarayonlarda, transport keng 
foydalaniladi.
Zamonaviy aloqa vositalarining - telegraf, telefon, radio, 
televideniya - ishlashi elektr energiyasidan foydalanishga asos­
langan. Kibemetika, hisoblash mashinalari, koinot texmkasining 
taraqqiyoti 
elektr 
energiyasiz 
taraqqiy 
etmas 
edi. 
Elektr
24

---

energiyasining asosiy xususiyati shundan iboratki, uni uzoq 
masofalarga oson uzatish va boshqa energiya turlariga kam 
yo‘qotishlar bilan o ‘zgartirish mumkin.
Insoniyat keyingi vaqtlarda sun’iy y o ‘l bilan olinadigan q u w at, 
atmosferada sodir b o ‘layotgan geofizik va geologik jarayonlar va 
hattoki koinotda sodir b o ‘layotgan jarayonlar quvvati bilan 
laqqoslash o ‘rinli. Shunday qilib, energetika tushunchasinx sun’iy 
tizim - insoniyat tomonidan yaratilgan tizim sarhadlari bilan 
chegaralanmasdan, sun’iy tizim lar bilan tabiiy tizim lami o ‘zaro 
uzviy bogTiqlikda qarash kerak.
Insoniyat tomonidan yaratilgan sun’iy tizimlar q u w ati va tabiiy 
geofizik jarayonlar qu w atini quyidagi taqqoslashi keltirilgan. 
Quyosh yil davomida koinotga yirik miqdorda energiya nurlantiradi, 
ulardan er yuzasiga 5-108 km" ga teng b o ‘lgan erga taxminan 
7,5-10*7 kV t soatga teng boTgan energiya etib keladi. Bu esa 85600 
mlrd. kV t q u w a t demakdir.
1983-yilda yerda energiyaning barcha turlaridan (80—83) • 10 
kVt-soat energiya ishlab chiqarildi va foydalanildi. Dunyoda bir 
yilda 8360 TVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Em ing 1 k n r yuzasiga о ‘rtacha q u w ati 17-10“ kV t ga teng 
b o ‘lgan 
quyosh 
energiyasi 
tushadi 
va birlamchi 
energiya 
manbalarining bu energiyadan foydalanish q u w ati taxminan 19 kVt 
ga teng. Bu quvvatlar o‘zaro 104-marotaba farq qiladi. Quyosh 
em ing issiqlik muvozanatida katta o ‘rin tutadi. Uning erga to ‘g ‘ri 
keladigan nurlanish quvvati, insoniyat oladigan va tabiatda sodir 
boTadigan jarayonlar quw atidan k o ‘p marotaba ortiqdir. Quyosh 
q u w atini, hozirgi davrda insoniyat foydalana olmayotgan, eming 
o ‘z o ‘qi atrofida aylanish quw atidan ( 3 1 0 м mlrd. kVt) bilan 
taqqoslash munkin.
Biroq dunyodagi elektr stansiyalaming umumiy q u w atin i (2 
mlrd. kV t) hozirda k o ‘pgina tabiiy jarayonlar bilan taqqoslash
25

---

mumkin. M asalan, koinotdagi havo oqimlarining o ‘rtacha q u w ati 
(25-30)-10¥ kV t ni tashkil etadi. 0 ‘z navbatida b o ‘ronIaming 
o ‘rtacha q u w a ti (30-40)-If)'' kVt. Dengiz to ‘lqinlarinmg umumiy 
q u w a ti (2-5)* 10' kVt. Taqqoslashlar keltirilayotganda nafaqat 
turg‘un elektr stansiyalami q uw atini, balki harakatdagi energetik 
qurilmalar q u w a ti ham hisobga olish kerak. Masalan, dunyodaga 
barcha y o io v c h i tashuvchi samolyotlaming umumiy q u w ati
0,15-10 
kVt dan kam emas. Ayniqsa atmosferaning yuqori 
qatlamlarida uchuvchi o ‘ta yuqori tezlikka ega samolyotlar 
atmosferadagi azon qatlamiga yomon ta’sir etadi.
Turg‘un elektr stansiyalarining kam q u w atlilari ham biosferaga 
sezilarli ziyon yetkazadilar, chunki ularning yil davomidagi ish 
davomiyligi katta. Shunday qilib energetik va boshqa qurilmalami 
ishlatish, atmosferaning iftoslanishi va k o ‘p miqdorda organik 
yoqilg‘ini yoqilishi natijasida uning havo tarkibi o'zgarishi; dunyo 
umm onining iftoslanishi; gidro elektr stansiyasi qurilishi natijasida 
quruqliklami suvga ko‘milishi; o ‘rmonlaming kesilishi; issiqlik 
elektr 
stansiyalarining 
butun 
dunyoning 
um um iy 
issiqlik 
muozanatiga ta ’siri katta muammolar keltirib chiqaradi. Energetik 
tizimlami loyihalashtirayotganda, ulam i rivojlantirish va foydalanish 
davomida atrof muhitga ta ’siri barcha jihatlari tomonidan k o ‘rib 
chiqilishi kerak. Shuning uchun muhandis-energetikka tabiat va 
unda b o ia y o tg an hodisalar to ‘g iis id a bilimlar juda zamr.