Радиотехник тизимлар назарияси асослари

a
 y
dQ.
sin
' 0 '
\ 2 /
0
)
Bu yerda: 
dN
- sochilish nuqtasidan r-masofadagi 
d
Q -fazoviy burchakka 
to ‘g ‘ri kelgan va @ burchak ostida sochilgan a-zarralar soni;
0 - a -z a rra n in g sochilishdan oldingi va keyingi yo ‘nalishi o ‘rtasidagi 
burchak; 
N0
- sochuvchi yaproqchaga tushayotgan dastadagi a -zarralar 
soni; 
t
- sochuvchi yaproqcha qalinligi; 
nQ -
sochuvchi moddaning 1 sm3 
dagi yadrolari soni; 
ma,
0 - mos ravishdazarraning massasi vaboshlang‘ich 
tezligi.
(1) formuladan:
d N . 
Ae
---- sin 
—- co n st
dQ.
2
(
2
)
Tajribalar (2) formulaning to ‘g‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni a -zarralar 
moddadan o ‘tayotganda og‘ir zaryadli zarralardan kulon kuchi ta’sirida 
sochilishligini hamda a-z a rra la r bilan sochuvchi yadro orasidagi masofa 
10-12 sm bo‘lganga qadar to ‘g ‘ri ekanligini tasdiqlaydi.
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

R e z e rfo rd t a k l if etgan a to m n in g sa y y o ra v iy m o d eli a to m n in g
barqarorligini, spektrning diskretligini tushuntira olmaydi. Chunki atom 
qobig‘ida elektron yadro atrofida aylanib tu rar ekan zaryadli zarra 
elektrodinamika qonunlariga ko‘ra, o ‘z energiyasini nurlab borishi lozim 
va nihoyat elektron yadroga kelib tushishi kerak.
Bu qarama-qarshilikni 1913-yilda daniyalik olim N. Bor o ‘z postulatlari 
bilan bartaraf etdi. N. Bor postulatalariga ko ‘ra, atomda elektronlar aniq 
barqaror orbitalarda (K, L, M ,...) harakatlanadi. Har bir orbita bir-biridan 
muayyan masofada joylashgan aniq energiyaga egadir, bunda atom energiya 
yutmaydi ham, chiqarmaydi ham. Energiya yutish va chiqarish faqatgina 
elektronning bir orbitadan ikkinchisiga o ‘tishida ro‘y beradi.
N. Bor o ‘z postulatlari bilan atom yadrosidagi jarayonlarni klassik 
tasavvurlashdan kvant tasavvurlashga asos soldi.
Shunday qilib, klassik fizika qonunlaridan kvant fizikasiga o ‘tish davri 
boshlandi.
1926-yili Geyzenberg va Shredinger mikrodunyo jarayonlarini kvant 
mexanikasi qonunlariga ko‘ra tushuntira boshladilar. Kvant mexanikasiga 
ko‘ra, zarralar harakatini o‘rganishda ulam ing harakat trayektoriyasini, bir 
vaqtda turgan joyi va tezliklarini aniq bilish mumkin emas.
Geyzenberg noaniqlik prinsipini, Shredinger kvant fizikasining to ‘lqin 
nazariyasini ishlab chiqdi. 1919-yilda Aston m ass-spektograf yaratdi va 
atomning massalarini aniq o‘lchash imkoniyatini berdi. Element massalari 
harxil bo‘lgan izotoplaraniqlandi. Rezerford birinchi marotaba alfa-zarralar
bilanazot 
' j N
yadrosini bombardimon qilib 24a + ,74Ar- » '870 + l1/ / yadro
reaksiyasini amalga oshirdi. Bu hodisa insoniyatning tabiat kuchlari ustidan 
erishgan dastlabki g ‘alabasi edi.
Reaksiyada vujudga kelgan vodorod atom ining yadrosi barcha yadrolar 
tarkibiga kiruvchi elem entar zarra ekanligi aniqlandi va p ro to n (
p
) deb 
nom berildi. « P ro to n» so‘zi « b irin ch i» degan (yadro tarkibiga kiruvchi 
birinchi zarra) m a’noni anglatadi. Protonning massasi 
mp =
1836,1 w ga, 
zaryadi 
qp =
1,6* 1 0 I9K1 m iqdorjihatdan elektronzaryadigateng, ishorasi 
esa unga qarama-qarshi.
Proton kashf etilgandan so‘ng yadroning proton-elektron modeli yaratildi, 
lekin bu model yadro momentlarini tushuntira olmadi.
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yadroning ichki sirlarini o ‘rganish uchun yuqori energiyali tezlatkichlar 
qurila boshlandi. Shu maqsadda Van-de-Graf tomonidan elektrostatik 
generator E.Lourens tomonidan esa siklotron yaratildi.
1932-yilda D.Chedvik (1891-1974) zaryadsiz, massasi protonnikiga 
yaqin bo‘lgan 
mn
= 1838,6me massali neytral zarra-neytronni kashf etdi.
Neytron kashf etilgach, D.D.Ivanenko va Geyzenberg atom yadrosining 
proton-neytron modelini tavsiya etishdi. Bu modelga ko‘ra, atom yadrolari 
proton va neytronlardan tashkil topgan deb qaraladi. Hozirgi kungacha ham 
shunday tasavvur saqlanib kelmoqda.
D.Kokroft va E.Uolton sun’iy tezlashtirilgan protonlar bilan birinchi yadro 
reaksiyasini amalga oshirdi. K.Anderson kosmik nurlar tarkibida pozitron 
(Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi 
va fotoemulsiya usuliari yaratildi.
Yadrotarkibini o‘rganish bilan birvaqtdayadro kuchlamingxususiyatlarini 
aniqlashga jiddiy e'tibor qaratildi. I.E.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko 
(1907-1981)vakeyinchalik 1935-yildayapon olimiX.Yukavavadrokuchlar 
oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon 
nazariyasini ishlab chiqishdi.
1934-yilda LKyuri va FJolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi 
P -yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer tomonidan kosmik nurlar 
tarkibida A -mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib ko‘plab 
elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o ‘tishliklari o ‘rganila 
boshlandi.
1939-1945-yillardaog‘iryadrolarningneytronlarta’siridabo‘linishi,bunda 
katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga 
oshirildi.
Yadro bo‘linish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar 
tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi boshchiligida AQSHda 
1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishgatushdi.
1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.M ak-M illan zaryadli zarra 
tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqd ilar, bu esa o‘z navbatida 
tezlatgichlar energiyasini bir necha o‘n marta oshirish imkoniyatini berdi.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1946-yi!dan boshlab ko‘plab (betatron, sinxrotron, sinxrofazotron, chiziqli 
rezonans) tezlatgichlar qurila boshlandi.
Tezlatgichlar yaratilishi ko‘plab elementar zarralar (mezonlar, adronlar, 
giperonlar, rezonans zarralar) ochilishiga va ularning xususiyatlarini o‘rganish, 
bundan tashqari, turli yadro reaksiyalarini o ‘tkazish imkoniyatini berdi.
Bu davrga kelib ko'plab yadro modellari yaratildi.
1954-yil 27-iyunda sobiq SSSRda birinchi atom elektr stansiyasi (AES) 
ishga tushirildi. Bu bilan yadro energiyasidan tinchilik maqsadida foydalanish 
davrini boshlab berdi, hozirgi vaqtda yuzlab AESlar ishlab turibdi.
Yadroning ichki energiyalaridan foydalanishning yana bir turi - yengil 
yadrolar qo'shilishi (sintez) reaksiyalari, y a ’ni term oyadro reaksiyasi 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda termoyadro reaksiyasini boshqarish eng aktual 
muammo boTib, bu muam mo hal etilsa, insoniyatning energiyaga boTgan 
ehtiyoji toTa qondirilgan boTar edi.
Yadro fizikasi tez rivojlanib borayotgan sohadir. Ayniqsa, keyingi 
yillarda texnika taraqqiyoti ko‘p yo ‘nalishlar bo‘yicha ilmiy izlanishlar 
olib borish, bu bilan barcha elementlar yadrolarining kvant xususiyatlarini 
aniqlash imkoniyatini beradi.
Hozirgi vaqtda yadro fizikasi fani o ldida yadro kuchlar tabiatini, 
elem entar z a rra la r x u su siy atlarin i h am da term o y ad ro reak siy asin i 
boshqarish kabi eng muhim muammolar turibdi.
Bu xil m uam m olarni hal etishda, yagona nazariyani yaratishdagi 
asosiy qiy in ch ilik shundan iboratki, yadrodagi n u klo nlar orasidagi 
o ‘zaro ta ’sirlashuv kuchlarini bilm aym iz (yadro kuchlari tabiatda eng 
katta kuch, bu kuchdan katta kuchga ega em asm iz, ta ’sirlashuv qisqa 
m aso fad a-/?~ 1 0 ~ 13sm, t a ’sirlashuv vaqti / = 10_23s boTganligi uchun). 
Ikkinchi tom ondan nuklonlar orasidagi ta ’sirlashuvni bilganim izda ham 
t a 's i r l a s h u v q iy m a tin i h is o b la s h u c h u n m a te m a tik h is o b la s h
im kon iyatiga ega em asm iz, ch u n k i y a d ro k o ‘p n u k lo n li sistem a. 
Hozirgi zamon EH M ham ularni hisoblash uchun ojizlik qiladi.
Shuning uchun hozirgi yaratilayotgan nazariyalar tajriba natijalarini 
umumlashtirishga asoslangan fenomenologik xususiyatga egadir.
Yadro fizik asi fani hozirg i zam on tez la tk ic h la ri, qayd qilu v ch i 
detektorlar, kameralar, EHMlar, elektron avtomatik qurilmalar yordamida 
rivojlanib bormoqda.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yadro fizikasi taraqqiyoti natijalari energetika, geologiya, tibbiyot, avtomatika, 
ekologiya kabi ko‘plab sohalarda keng qo‘llanilmoqda.
R espublikam izda yuqori m alakali yetuk m utaxassislar tayyorlash 
muammosini o‘quv muassasalarida o‘quv ishlari sifatini yaxshilash, ayniqsa, 
kerakli o‘quv qurollari va adabiyotlar bilan ta’minlash bilan erishish mumkin.
Shu sababdan ham hozirgi kunda Davlat tilidayozilgan har bir ma’ruza matni, 
o‘quv adabiyotlari muhim ahamiyatga egadir.
Atom yadrosi va zarralar fizikasi umumiy fizika kursining eng yosh 
bo‘limlaridan bo‘lib, o‘tgan XX asr boshlaridayaratilib shiddat bilan rivojlandi 
va rivoj lanmoqda. Hoziigacha bakalavrlar o‘quv dasturi va Davlat ta’ lim standarti 
asosida yozilgan adabiyotlar mavjud emas, unga yaqin adabiyotlar juda kam, 
xorijiy tillarda yozilganlari esa u yoki bu mavzuga tegishli.
Qo‘llanmani yozishda mavjud adabiyotlardan tashqari mualliflaming ko‘p 
yillar davomida Samarqand Davlat universiteti fizika fakultetida «Atom yadrosi 
va zarralar fizikasi» kursidan o‘qigan ma’ruzalari va ish tajribalaridan ham 
foydalanildi.
Qo‘llanmani yozishda fizik kattaliklar, ular orasidagi bog‘lanishglar, fizik 
ma’nolami tushuntirishga e'tibor qaratildi. Kattaliklami hisoblash formulalari 
sodda ixcham holatga keltirildi.
Ushbu qo‘llanma birinchi marotaba chop etilayotganligi uchun ba’zi bir 
kamchiliklargaegabo‘lishimumkin. Shuninguchunmualliflaro‘quvqo‘Ilanma 
to‘g‘risidagi o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan barcha hamkasblarga oldindan 
o‘z minnatdorchiligini bildiradi.