Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2.3-rasm. Nuklonlaming nuklonlarda sochilish burchak taqsimoti:
a) s o f 
s
 to ‘lqin uchun; b) s o f
d
 to ‘lqin uchun; d) s o f 
p
 to iq in uchun.
Nuklonlarning nuklonlardan sochilishi bo‘yicha olib borilgan tajribalar 
yadroviy kuchlarning quyidagi xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
n-p,
p-p, n-n
lardan sochilishda ta ’sirlashuv parametri bir xil, zaryad holatiga 
b o g ‘liq em as, to rtish u v x u su siy atig a ega ekan. Ta’sirlashuv yuqori 
energiyalarda ta ’sir m asofaning 
R =
(0 ,3 -0 ,4 ) -10”13 sm da kuchli 
itarishuvchi kuch vujudga kelishligi m a’lum bo‘ldi. 
n-p
ta’sirlashuv spin 
yo‘nalishiga bogMiqligini ko‘rsatdi. Spinlari parallel bo'lganda, antiparallel 
bo‘lgan holatdagidan kuchli ta’sirlashar ekan. Haqiqatan ham, neytronlaming 
para va orta vodorod molekulalaridan sochilish kesimi nisbati 
crpaJ cr 0fl0
= 30 ga teng. B u nd an tash q a ri b ir n echa yuz 
M eV
en ergiy ali 
n-p
ta’sirlashuvlari yadroviy kuchlaming almashinuv xususiyatga ega ekanligini 
ko‘rsatadi (2.4-rasm). Bunda nuklonning tushish yo‘nalishida, ( 0 = 0°) 
boMganda m aksim um boMadi, 0 = 180° da ham m aksim um boMishi 
sochilishda 
n
ning 
p
bilan almashishi bilan tushuntiriladi. Nuklonlar o ‘zaro 
t a ’sirlashganda spin p royeksiy alarin i, zaryadlarini, koo rdinatalarini 
almashinadi.
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

. 10-'W/*r
0 , grad
2.4-rasm. Neytron energiyasi 
En =
 315 A/eKbodganda 
n-p
sochilish
differensial kesimi.
2.2-§. Izotopik spin
Yadro o‘zaro ta’sirkuchiningxususiyatlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 
nuklonlarning o ‘zaro yadroviy ta'siri zaryadga bog‘liq bo‘lmas ekan, ya’ni 
proton bilan proton, proton bilan neytron va neytron bilan neytron orasidagi 
yadroviy o ‘zaro ta ’sir bir xil bo ‘lar ekan. Bundan tashqari, neytron va 
protonlar massalari bir-biriga yaqin, spinlari teng, bir xil statistikaga 
bo‘ysunadi, yadro ichida bir-biriga o ‘tib turadi. Ko‘zguli yadrolaming spini, 
juftliklari, uyg‘onish energiyalari deyarli bir xil.
Aytilganlardan proton va neytron elektromagnit o ‘zaro ta’sir aniqligida 
aynan o ‘xshash zarralar ekanligi kelib chiqadi. Shuning uchun ham ular 
nuklon degan umumiy nom bilan ataladi.
Nuklonlamingta’sirlashuvi zaryadgabog‘liq bo‘lmasligiyanaqo‘shimcha 
erkinlik darajasiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ya’ni yadro kuchlar maydonida 
aynan bir xil zarra (nuklon) zaryadli (proton) yoki zaryadsiz (neytron) 
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Agar yadro ta’sirlashuvida elektromagnit 
ta’sirlashuvni inobatga olmasak protonni neytrondan farq qilib bo‘lmaydi. 
U holda ikki zaryad holatdagi dublet deb qarash mumkin.
Nuklonlaming zaiyad holatini xarakterlash uchun Geyzenberg tomonidan 
izotopik spin kvant soni kiritildi. Izotopik spin 
T
qandaydir izotopik fazada deb 
qaraladi. Bu kvant soni ham orbital va spin kvant sonlari kabi 
N = 2T +
1 
qiymatga ega bo‘ladi.
58
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Izotopik fazada zarra hamma vaqt koordinata boshida zarra aylanishi 
mumkin, lekin ilgarilab harakat qilmaydi. Zarra impuls va orbital momentga 
ega emas, spinga o ‘xshash harakat miqdori momentiga ega. Bu momentga 
(hech qanday oddiy momentga aloqasi yo ‘q) izotopik spin deyiladi.
Izotopik spin kvantlashuvi spin kvantlashuvi kabi bo‘ladi. Izotopik spin 
ITyarim butun, butun qiymatlar qabul qilishi mumkin 
T =
0,1, 3/2, ... 
Izotopik fazada 27M proyeksiyaga ega bo‘ladi. Bu aynan bir xil zarralar 
turli zaryad holatlar sonini xarakterlaydi. Izotopikmultiplet deb ham ataladi. 
Izotopik spinning biror £ o‘qqa proyeksiyasi turlicha zaryadli zarralarga 
mos keladi. Izotopik spin T = 0 bo‘lsa bitta zaryad holat - singlet, 
T =
1/ 
2 bo‘lsa, /V = 2 • 1/2 + 1 = 2 , dublet, 
T
= 1 boTsa, 3 ta zaryad holati —
triplet holatlar boTadi.
Izotopik spin nuklon uchun 
T=
1/2, 
N = 2T
+ 1 = 2 ikkita zaryad holati 
boTishi mumkin, 
T
ning £ o‘qqa proyeksiyalari 
Tf =
+ 1/2 protonga mos 
keladi, 
T( =
-1 /2 esa neytronga mos keladi.
n
-mezonlar uchun izotopik spin 
T =
1 demak, 
N =
2 x 1 + 1 = 3 aynan 
bir xil p-mezonlardan uchta boTishi kerak. Proyeksiyalari 
Tf =
1 ( zr +),
7V = 
0 (?r
°), 
Tf =
-1
( n
~) zaryad holatlariga mos keladi.
Yadroviy o ‘zaro ta ’sir xarakteri nuklon xiliga, y a’ni izotopik spin 
vektorining proyeksiyasiga bogTiq boTmagani uchun u faqat 
T
vektoming 
kattaligi bilan aniqlanadi. Demak, yadroviy o‘zaro ta’sir izotopik fazodagi 
turli yo‘nalishlarga nisbatan invariant ekan. Yadroviy kuchning bunday 
xususiyati uning izotopik in v a ria n tlik xususiyati deb ataladi. Izotopik 
invariantlikdan yadro ta’sirlashuvi tufayli kechadigan barcha jarayonlarda 
izotopik spinning saqlanish qonuni kelib chiqadi.
A
Yadroning izotopik spini quyidagicha aniqlanadi. ^ = 
, izotopik
/=i
spin proyeksiyasi esa
Tl =’t
/=1 
“
i
Masalan: 23//e , yadro izotopik spini: 
T = -
2 Z - A
2
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Vektor proyeksiyalar soni 
2T +
1 = 2 • 1/2 +1 = 2 . Demak, 
3He
ning 
xususiyatlariga o‘xshash yana biryadro bo‘lishi kerak, bu 
3H2
-tritoniydir. 
Uning uchun izotopik spin 
T=
1/2, proyeksiyasi