Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Тимур ТАДЖИЕВ 
Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат 
университети тадқиқотчиси. 
Минтаºада саноатни ривожлантиришни эконометрик моделлар 
ёрдамида баµолаш
Оценка развития промышленности региона с помощью 
эконометрических моделей
 Econometric methods for predicting the development of industrial 
production
УЎТ: 519.862.6
Калит сўзлар: 
модель, саноат ишлаб чиқариши, ўртача меҳнат унумдорлик, меҳнатнинг капитал би-
лан қуролланганлиги, эконометрик модель, технологик ривожланиш.
Маълумки, саноатни ривожлантириш ҳар қандай 
мамлакат миллий иқтисодиётини барқарор суръатлар 
билан ривожланишига олиб келади. Мамлакат 
иқтисодиётининг ривожланишида унинг дунёдаги 
сиёсий ўрнини ва ижтимоий барқарорлигини 
белгилашда саноат мажмуаси тармоқлари муҳим роль 
ўйнайди. Саноат тармоқларида асосий воситаларнинг 
эскириши ва ислоҳотлар даврида ишлаб чиқариш 
жараёнидан чиқиб кетиши, асосан, жиддий молиявий 
қийинчиликлар туфайли янгиларининг тегишли 
равишда киритилиши билан бирга уларда ишловчилар 
сони, инвестицияларнинг жалб қилиниши каби 
жараёнларни чуқур таҳлил қилиш зарурати туғилмоқда. 
Бундай таҳлилларни амалга оширишда эконометрик 
моделлардан фойдаланиш самарали ҳисобланади. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 
7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада 
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар страте 
гияси 
тўғрисида”ги ПФ-4947-фармонининг 1-иловасида 
келтирилган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон 
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор 
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”да “ишлаб 
чиқаришни маҳаллийлаштиришни рағбатлантириш 
сиёсатини давом эттириш ҳамда, энг аввало, истеъмол 
товарлар ва бутловчи буюмлар импортининг ўрнини 
босиш, тармоқлараро саноат кооперациясини 
кенгайтириш”
1
вазифаси қўйилган.
Минтақалар илгари ишлаб чиқарилаётган фойдали 
маҳсулотлар ёки саноат тармоқлари билан технологик 
боғлиқ бўлган янги маҳсулотлар ёки соҳаларни 
ривожлантирса, муваффақиятга эришиш эҳтимоли 
кўпроқ, чунки, бу жараённи амалга оширишда талаб 
қилинадиган моддий ва номоддий ишлаб чиқариш 
активлари, масалан, меҳнат, билим, ресурслар ҳамда 
имкониятлар минтақада мавжуддир. Шу сабабли, янги 
саноат тармоқларида ташқи ҳамкорлик натижасида 
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-фармонининг 1-иловаси “2017-2021 йилларда Ўзбе-
кистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”. Lex.uz

---

113
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
МИНТАªА ИªТИСОДИЁТИ
турли хил билимларга эга бўлиш учун нисбатан пастроқ 
харажатлар бўлади
2
. 
Асосий ғоя шундан иборатки, бозор иқтисодиёти 
тизими мукаммал эмас ва ўзини ўзи тартибга солмайди, 
иш билан таъминлаш ва иқтисодий ўсишга фақат давлат-
нинг иқтисодиётга фаол аралашуви билан эришиш мум-
кин
3
. Р. Солоу ўзининг тадқиқотларида узоқ муддатда 
иқтисодий ўсиш суръатлари капитал қўйилмалар 
ошишига эмас, балки, технологик ривожланиш 
омилига боғлиқ эканлигини таъкидлайди
4
. Коб-Дуглас 
ишлаб чиқариш функциясидан фойдаланади, бунда 
омиллар бўйича ишлаб чиқариш мослашувчанлиги 
омилларнинг йиғиндиси бирликка тенг (шкала бўйича 
доимий самарадорлик):
Y
t
=Y(K
t
,L
t
)=K
t
a
L
t
1-a
(1)
Солоу модели талаб ва таклиф бир хил миқдорда 
ўзгаришини фараз қилади, бу ерда ялпи талаб мавжуд 
эмас.
Ишлаб чиқариш функцияси (1) қуйидагича 
ифодаланиши мумкин:
Буни қуйидагича белгилаймиз Y
t 
/ L
t 
= q
t
ва K
t 
/ L
t 
=k
t
, q
t 
= k
t
a
(2)
бу ерда q
t
– ўртача меҳнат унумдорлиги; k
t
– бу 
меҳнатнинг ўртача капитал билан қуролланганлик 
нисбати.
Солоу моделида ўртача меҳнат унумдорлиги 
функционал равишда ўртача меҳнатнинг капитал 
билан қуролланганлик нисбатига боғлиқ.
(1) моделнинг яққол хусусиятларидан бири 
шундаки, мувозанат шароитида ишчи кучи ўртача 
капитал коэффициентининг ўзгариши амалда тегишли 
йилнинг ишчи кучига нисбатан капиталнинг ҳаддан 
ташқари кўп ишлаб чиқарилиши (ёки етишмаслиги) 
туфайли рўй беради. Шунинг учун, таҳлилнинг 
биринчи босқичида, моделдаги технологик тараққиёт 
ҳисобга олинмайди. Аслида, иқтисодий ўсиш ҳар доим 
технологик тараққиёт шароитида рўй беради ва унинг 
йўқлиги тахминлари шунчаки соддалик принципига 
асосланган иқтисодий ҳодисаларни кўриб чиқишга 
имкон берадиган аналитик усулдир. Солоу моделида-
ги иш кучи таклифи функцияси ўзгармас (стационар) 
шаклга эга:
(3)
бу ерда e – натурал логарифмларнинг асоси; n – 
аҳолининг йиллик ўсиш суръати ва ишчи кучи.
Йиллик ишлаб чиқариш ва товарлар таклифи 
қуйидаги функция орқали ифодаланиши мумкин:
(4)
Ҳар бир даврда ишлатилган капитал ҳажми ишчи-
лар сони бўйича капитал-меҳнат нисбати маҳсулотига 
тенгдир:
Вақти-вақти билан иш билан бандлар сони ҳам, 
капитал билан қуролланганлик нисбати ҳам ўзгаради. 
Бунинг учун зарур бўлган қўшимча капитал миқдори 
қуйидаги тенгликдан аниқланади:
(5)
Капиталнинг ўсиши соф инвестициялар ҳисобига 
таъминланади:
(6)
бу мувозанат ўсиши шароитида даромадларни 
жамғариш миқдорига тенг бўлиши керак:
(7)
бу ерда – т давридаги даромадларни жамғариш 
суммаси; – даромадни жамғариш даражаси 
Шунга кўра 
, бу ерда – миллий 
даромадни истеъмол қилиш ҳажми.
(5) – (7) тенгликлардан келиб чиқадики, мувозанат 
ўсишини таъминлаш учун тенглик зарур:
(8)
Солоу моделидаги ишлаб чиқариш функцияси шка-
ла бўйича доимий қайтишга эга бўлгани учун:
=
(9)
(10)
Иқтисодий нуқтаи назардан 
. Шу-
нинг учун (10) ифода қуйидагича ифодаланиши мум-
кин:
(11)
(Шунинг учун, 
тенглик капитал би-
лан қуролланганлик ва доимий меҳнат унумдорлиги 
бир хил ўсишини кўрсатади. Агар 
, бўлса, 
2
Chaoran Hu, Yi Zhou, Canfei He “Regional industrial development in a dual-core industry space in China: The role of the missing 
service”. Habitat International Volume 94, December 2019, 102072
3
Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. М.: Гелиос АРВ, 1999 г. – 352 с.
4
Solow R.A. Contribution to the theory of Economic Growth // Quarterly journal of Economics/ 1956-Vol.70. (Feb.). –P.65-94.

---

114
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
МИНТАªА ИªТИСОДИЁТИ
таклиф қилинаётган соф инвестициялар ҳажми, ишчи-
ларни қуроллантириш , яъни, ишчи кучини капитал 
билан базавий даражада қуроллантириш учун талаб 
қилинадиган меъёрдан ошганлигини билдиради. Бун-
дай ҳолда,