Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

УЎТ: 37.02
Калит сўзлар: 
рақамли революция, рақамли таълим, ижтимоий институт, номутаносиблик, ахборот 
технологиялари, инсон камолоти индекси.
Олимларнинг фикрича, кейинги 200 йил давомида 
жаҳонда уч марта йирик саноат тўнтариши – револю-
цияси содир бўлди. Ҳар бир технологик тараққиёт дои-
мо бир томондан, қатор касбларни йўқолиб кетишига, 
иккинчи томондан эса янги касблар ва унга катта эҳти-
ёж туғилишига олиб келди. Бу эса, ўз навбатида, ана шу 
касб эгаларини тайёрлаш учун таълим тизимини тезда 
мослаштириш ва уни самарадорлигини ошириш зару-
риятини вужудга келтиради. 
Бугунги кунда дунёда тўртинчи – рақамли рево-
люция бошланди. Демак, бу ўз навбатида, мувофиқ ра-
вишда кадрлар тайёрлаш ҳамда янги рақамли таълим 
технологияларидан фойдаланишни объектив тарзда 
заруриятга айлантиради. Карнеги Меллон универси-
тети (Carnegie Mellon University) Президенти Фарман 
Жаханян реал воқеликдан келиб чиқиб, технологиялар 
етакчи кучга айланган шароитда таълим, олий маълумот 
олишнинг келажагини чуқур ўйлаб кўриш кераклигини 
кўзда тутган ҳолда, “Ижтимоий ўзгаришларнинг мисли 
кўрилмаган суръати ислоҳотларни янада тезлаштириш-
ни талаб қилади. Олий таълимга билимлар соҳасида та-
раққиётнинг двигатели сифатида ниҳоятда кучли босим 
мавжуд” – дея таъкидлайди. 
Маълумки, таълим тизими – бу нисбатан энг консер-
ватив
1
ижтимоий институтлар қаторига киради. Чунки, 
таълим аждодлар тажрибаси, жамиятнинг анъаналари, 
аҳлоқ қоидаси, оилавий ришталар, диний этика ҳамда 
бош қалар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унда тари-
хийлик ва мантиқийлик устун туради. Жамиятда узоқ 
тарихий давр мобайнида шаклланган эътиқод, имон, қа-
дриятлар кабилар ҳам муҳим роль ўйнайди. Улар ижти-
моий механизмлар ёрдамида узатиладиган ахборотлар 
натижасида вужудга келади. Энг асосийси жамиятнинг 
маданияти, психологияси, мафкураси билан боғлиқдир. 
Тартибга солиш даражаси жамиятда амал қиладиган 
этик нормаларга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Айнан 
мана шу жиҳатлар бир томондан, жамиятда инсон учун, 
унинг инсон сифатидаги камоли учун зарур бўлган энг 
муҳим қадриятлар тизимининг ҳамда кишилик жамия-
тининг ички бир бутунлигини сақлайди. Анъанавийлик 
ана шу қадриятларни ишончли ҳамда табиий равишда 
келгуси авлодларга етказишни таъминлайди. 
Шу билан бирга, иккинчи томондан, консервативлик 
– таълим тизимига иқтисодиётнинг талабларига тезда 
мослашишга халақит беради. Иқтисодиёт тараққиёти, 
унинг самарадорлиги эса инновацияларга, яъни доимий 
1
Консервативлик – франц. conservatism, лот. conservo – сақлайман, мудофаа қиламан.

---

4
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
РАªАМЛИ ИªТИСОДИЁТ
янгиланишга асосланган. 
Ҳозирги кунда кишилик жамияти тараққиётнинг 
натижаларидан, жумладан ахборот олиш имконияти-
нинг осонлашганидан: рақамли сервис ва хизматлардан, 
чекланмаган коммуникацион имкониятлар кабилардан 
кенг фойдаланмоқда. Шу билан бирга глобал миқёсдаги 
рақамлаштириш, турли-туман ўзгаришлардан хавотир 
олишни ҳам кучайтирмоқда ва уни чеклаш зарурлиги 
ҳақида талаблар ҳам кўпаймоқда. 
Лекин бир нарса аниқ, у ҳам бўлса олимларнинг кўр-
сатишича, рақамлаштиришнинг чегараси йўқ ва барча 
тармоқларга рақамли технологиялар кириб боради. 
Фақат унинг келажакдаги оқибати инсоният тараққиёти 
билан технология ўртасидаги чегарани аниқ белгилаш, 
хавфсизлик масаласини чуқур таҳлил қилиб қарор қабул 
қилишни заруриятга айлантиради. 
Рақамлаштиришнинг барча соҳани қамраб олиши 
яна бир масалани аниқ қилиб қўяди. Бу кадрлар тайёр-
лаш масаласи. Чунки, кечагина яқин орада эскирмайди-
ган касблар бугунга келиб, эҳтиёждан чиқиб кетмоқда 
ёки тамомила янги кўникма, малака талаб қилмоқда. 
Билим, кўникма ва малака тез эскирмоқда, меҳнат хиз-
мати бозори талабларига мослашиш қийинлашмоқда. 
Ҳаттоки рақамлаштиришга ихтисослашган мутахас-
сислар ҳам мунтазам равишда ўз билимларини янгилаб, 
компетенцияларини мустаҳкамлаб туришга мажбур. 
Бунинг натижасида мутахассис кадрларга бўлган талаб 
билан таклиф ўртасида мувозанатнинг чуқур бузили-
шига олиб келади. 
Технологияларнинг шу қадар тез ривожланиши 
ходимлар ва ташкилотларнинг вазиятга мослашувини 
орқада қолишига олиб келмоқда. Coursera global
2
ком-
петенция индекси
3
маълумотларига кўра, 2022 йилга ке-
либ дунё аҳолисининг учдан икки қисми меҳнат хизмати 
бозоридаги асосий кўникма ва малакаларга бўлган талаб 
даражасидан орқада қолади. Жаҳон иқтисодий форуми 
тадқиқотларига кўра, кўпгина касблар 2022 йилга келиб 
42 фоизга ўзгаради
4
. Барча ёшдаги мутахассисларга, 
жумладан, аввал маълумот олганларга катта таъсир ўтка-
зади. Айрим ҳисоб-китобларга кўра, 2024 йилга бориб 
54 фоиз ходимларни қайта тайёрлаш талаб қилинади
5
. 
Pricewaterhouse Coopers ўтказган сўровномага кўра, 
дунё миқёсида раҳбарлар фикрича ҳозирда кўникма 
ва маҳоратнинг етишмаслиги бизнес учун учта асосий 
хавфдан биридир
6
. 
Олимлар рақамли революция бутун дунёни ўзгарти-
ради, чунки, у ахборот оқимига катта таъсир ўтказади, 
дея таъкидлашади. Жаҳон банкининг Дилак Мишри ва 
Уве Дайхманн раҳбарлигидаги жамоа томонидан тайёр-
ланган “Жаҳон тараққиёти тўғрисидаги маъруза – 2016: 
рақамли дивидендлар” тадқиқоти ҳам буни кўрсатиб 
турмоқда
7
.
Шунинг учун бу соҳада давлат томонидан кўрилади-
ган институционал ўзгаришлар, чора-тадбирлар муҳим 
аҳамиятга эга. Ўзбекистон Президентининг 2018 йил 19 
февралдаги “Ахборот технологиялари ва коммуникация-
лари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирла-
ри тўғрисида”ги фармони, 2017 йил 21 апрелдаги “Олий 
таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирла-
ри тўғрисида”ги қарори ва 2020 йилни республикамизда 
“2020 йил – Илм-маърифат ва рақамли иқтисодиётни ри-
вожлантириш йили” – деб эълон қилиниши бежиз эмас. 
Ўзгаришлар – бу нафақат мавжуд тартиб қоидаларга қар-
ши чиқиш, янгиликка даъват, балки янги имкониятлар, 
келажакка ишонч ва уни амалга ошириш ҳамдир. 
Иқтисодиётни рақамлаштириш, талабалардан би-
ринчи навбатда таҳлилий ва инновацион фикрлашни 
заруриятга айлантиради. Муаммони комплекс ечишга 
бўлган қобилиятгина эмас, янгиликни тезда қабул қилиш 
ва ўрганиш, ташаббускорлик, танқидий-таҳлилий фикр-
лаш, креативлик, оригиналлик, етакчилик ҳамда ижти-
моий таъсир ўтказиш каби фазилатларни ривожланти-
ришни талаб этади.
Рақамли технологиянинг яратилиши
8
ва ривожлани-
ши натижасида ўқувчи-талабаларнинг фанни билиши, 
ўзлаштиришини фаоллаштиришда улардан кенг фой-
даланиш имкони вужудга келди. Шу нарса аён бўлдики, 
замонавий таълим методларини қўллабгина баркамол 
шахсни тарбиялаш мумкин. Бунда рақамли таълим ре-
сурсларини яратиш алоҳида аҳамиятга эга. Рақамли таъ-
лим ресурси – бу рақам шаклида сақланадиган ва узати-
ладиган ахборот таълим ресурси бўлиб, у ўз навбатида, 
2
Компетенция (лот. competentia розилик, мос келиш, competere мувофиқ келмоқ, мос бўлмоқ,
3
Coursera – бугунги кунда дунёдаги энг йирик онлайн таълим платформаси бўлиб, унинг асосчилари Стэнфорд университети 
(АҚШ) олимлари Дафна Коллер (ингл. Daphne Koller) ва Эндрю Ын (ингл. Andrew Ng)лардир.
4
Лев Бельски – главный вице-президент корпоративного направления в Coursera. Как технология изменят высшее образова-
ние. https://www.vedomosti.ru/management/articles/2019/12/11/818499-tehnologi-izmenyat
5
https://www.kommersant.ru/doc/4171063
6
PricewaterhouseCoopers (PwC) консалтинг ва аудит бўйича хизмат кўрсатувчи халқаро компаниялар тизими.
7
Доклад о мировом развитии 2016. Цифровые девиденды. Обзор. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/
handle/10986/23347/210671RuSum.pdf?sequence=16&isAllowed=y

---

5
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
РАªАМЛИ ИªТИСОДИЁТ
барча ўқув юртларини интернет тармоғи орқали ана шу 
ресурслар манбаига улашни кўзда тутади. Ҳозирда бу-
тун дунёда Ягона рақамли таълим ресурслари тизимли 
тўплaми – коллекциясини (ЯРТРК) яратишга диққат 
қаратилмоқда, жумладан, бизнинг республикамизда ҳам.
Инглиз олимларининг кўрсатишича, бизнeс тaъли-
ми ўргaтувчиси учун Бизнeс, мeнeжмeнт, буxгaлтeрия 
вa мoлия (БМБМ) фaнлaри мaркaзи (Oлий тaълим 
aкaдeмиясининг бир бўлими) жудa фoйдaли рeсурслaр 
мaвжуд. БМБМ бизнeс ўқитувчилaри учун axбoрoт 
тexнoлoгиялaридaн қaндaй фoйдaлaнишнигинa эмaс, 
oнлaйн рeсурслaрни ҳaм тaқдим этaди.
БМБМ мaърузaчилaрни қўллaб-қуввaтлaш учун 
бутун Буюк Бритaниядa (қaтнaшувчилaр учун бeпул 
тaрздa) AКТлaрдaн OТМлaрдa ҳaм анъанавий, ҳaм 
oнлaйн дaрслaр жaрaёнидa фoйдaлaниш бўйичa aмa-
лий мaслaҳaт вa сeминaрлaр ўткaзaди. БМБМ бундaн 
тaшқaри AКТлaрдaн бизнeс тaълимини янaдa ривoжлaн-
тиришдa қaй тaрздa фoйдaлaниш мумкинлиги бoрaсидa 
лoйиҳaлaр ҳaм oлиб бoрaди
9
. 
Ҳoзирги кун ўқитувчилaр oлдигa тaълим жaрaёнидa 
axбoрoт тexнoлoгиялaридaн ўринли вa мaқсaдгa 
мувoфиқ сaмaрaли фoйдaлaнишнинг янги услублaри, 
йўллaрини ишлaб чиқиш вaзифaсини қўймоқда. 
Рақамли саводхонлик, таълим – бу мавжуд адабиётлар, 
ўқув дастурлари, материалларини рақамлаштириш 
дегани эмас. У энг аввало ахборот технологиялари ва 
коммуникация даражасини ниҳоятда юқори бўлишини 
талаб қилади. 
Бу жиҳатдан қарасак, ҳозирда дунё миқёсида 
ахборот-коммуникация технологиялари ривожланиши 
индекси бўйича Исландиядан сўнг 2-ўринда турган 
Жанубий Кореянинг эришган натижаси диққатга 
сазовор (1-жадвал). 
Жадвал маълумотлари кўрсатиб турибдики, Жану-
бий Корея жаҳон мамлакатлари орасида инсон камоло-
ти индекси бўйича 22-ўринда, таълим индекси бўйича 
24-ўринда, жон бошига яратилган миллий даромад бў-
йича 30,6 минг доллар билан 32-ўринда турибди. Ваҳо-
ланки, 1998 йилги Осиё кризисидан энг кўп жабр кўр-
ган мамлакатлардан бири бўлиб, 2000 йили бу кўрсаткич 
жон бошига 12 минг доллар атрофида бўлган. 
Ҳозирда аҳолининг 96 фоизга яқини интернетдан 
фойдаланади, 2000 йили эса бу кўрсаткич 44,7 фоиз бўл-
ган. Таълимга юқори даражада эътибор берилиши мам-
лакатни инсон ривожланиши потенциали энг юқори 
мамлакатлар қаторидан ўрин олишга олиб келди. 
Жадвал маълумотлари мамлакатимизда қўшнилари-
мизга қараганда ютуқларимиз билан бирга мавжуд захи-
раларимизни ишга солишимиз заруриятини ҳам кўрса-