Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Борисов В.В. Муҳандислик: қайта қуриш. Рационализация ва рақобатбардошлик / В. Борисов // 
Иқтисодчи. 2009 й. № 7. П. 7-12.
2. Бачурин А. Қайта қуриш ва ислоҳот. Ишлаб чиқариш / А. Бачурин // Иқтисодчи. 2012 йил. № 9. П. 
23-29.
3. Осипов В. И. Корхона иқтисодиёти: Амалиёт. / В.И. Осипов, А.Т. Никифоренко. Тула: Астропринт, 
2013 й.

---

13
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
САНОАТ
Аннотация 
Мақолада тўқимачилик саноати корхоналари иқтисодий салоҳиятини баҳолаш усули индикатив усул ҳамда 
интеграл кўрсаткични қўллаш асосида такомиллаштириш масаласи ўрганилган.
В статье рассматривается вопрос совершенствования метода оценки экономического потенциала предприя-
тий текстильной промышленности на основе индикативного метода и использования интегральных показателей.
The article examines the issue of improving the method of assessing the economic potential of textile enterprises on the basis 
of the indicative method and the use of integrated indicators.
Равшан ИСАЕВ,
Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти доценти. 
Тўºимачилик саноати корхоналари салоµиятини баµолаш 
усулини такомиллаштириш
Совершенствование метода оценки экономического 
потенциала предприятий текстильной промышленности
Improvement of the method for evaluating the economic potential 
of enterprises of the textile industry
УЎТ: 005.93:655
Калит сўзлар: 
салоҳият, иқтисодий салоҳият, баҳолаш, индикатив усул, интеграл кўрсаткич.
Сўнгги йилларда тўқимачилик саноатида маҳ-
сулот ишлаб чиқариш ҳажми жадал суръатларда 
ўсиб бормоқда ва мамлакат ялпи ички маҳсулоти-
даги улуши сезиларли даражада ортмоқда. Бироқ, 
умуман олиб қараганда Ўзбекистон тўқимачилик 
тармоғининг мавжуд салоҳияти ва захираларидан 
тўлиқ фойдаланилмаяпти. Бу эса, тўқимачлик кор-
хоналарининг захиралари ва салоҳиятини чуқур 
илмий ҳамда амалий жиҳатдан тадқиқ этиш долзар-
блигини янада оширмоқда. 
“Салоҳият” атамаси маълум шароитларда ўзини 
намоён қила оладиган яширин имконият, қобили-
ят, кучни тасвирлайди. Бу атама лотинча “potentia” 
– имконият, куч сўзидан келиб чиққан [1]. “Са-
лоҳият” сўзи кенг маънода – бирор вазифани ҳал 
этиш, бирор мақсадга эришиш учун фойдаланиш 
мумкин бўлган манбалар, имкониятлар, маблағлар, 
захиралардир. С.И. Ожеговнинг изоҳли луғатида 
салоҳиятнинг қуйидаги таърифи мавжуд: ”...айрим 
жиҳатдан қувват даражаси, айрим воситалар, имко-
ниятларнинг умумийлиги... “[2]. 
Корхоналар салоҳияти ҳақида олиб борилган 
илмий-тадқиқот ишларини ўрганиш асосида унинг 
қуйидаги учта йўналишини ажратиб кўрсатиш 
мумкин [3]:
1. Салоҳият тизим амал қилиши ва ривожлани-
ши учун зарур бўлган ресурслар мажмуасидир (ре-
сурс ёндашуви). Ушбу ҳолатда салоҳиятни баҳолаш 
алоҳида ресурс турлари тавсифини миқдор ва си-
фат жиҳатдан таҳлил қилишга таянади, бироқ ушбу 
жараёнда унинг синергетик самараси ҳисобга олин-
майди.
2. Салоҳият ўзида олдинга қўйилган мақсадга 
эришишни таъминловчи шароит (омил)лар тизи-
мини мужассам этади. Бинобарин, алоҳида ресурс 
турлари тавсифини таҳлил қилиш ва баҳолаш бош-
қарув таъсирини ҳисобга олган ҳолда бутунлигича 
тизимнинг самарали бўлишлигини тавсифловчи 

---

14
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
САНОАТ
кўрсаткичлар билан тўлдирилиши лозим бўлади.
3. Салоҳият тушунчаси моҳиятини тушунишда 
мавжуд ресурслардан фойдаланиш орқали тизим 
ўз олдига қўйган мақсадга эришишдаги вазифалар 
билан мақсадга эришилганлик ўртасидаги имкони-
ятларни ҳисобга олиш бўйича ёндашувдир. Бу эса 
олдинги ёндашувларга тизимнинг фойдаланилма-
ган захираларини аниқлаш ва уни фаоллаштириш-
ни киритиш билан тўлдирилади.
Тўқимачилик саноати корхоналари салоҳияти-
ни баҳолашнинг биз томондан таклиф этиладиган 
усули қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:
1. Бирламчи кўрсаткичлар ёрдамида салоҳият 
алоҳида тизим ости компонентлари ресурс ташкил 
этувчилари ҳолатини баҳолаш. Ҳар бир салоҳият 
компоненти ресурс ташкил этувчиси ҳолатини таҳ-
лил этиш ҳамда баҳолашда тизимли таҳлилнинг ана-
литик усулларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ 
бўлади.
Биз томондан ташкилий салоҳият ташкил этув-
чилари интеграл кўрсаткичини ҳисоблаш алгорит-
мини таклиф этилади:
– салоҳиятнинг ўзгариш динамикасини тав-
сифловчи кўрсаткичлар жадвали шакллантирилади. 
Бунда 
– ўрганилаётган даврнинг - йилдаги 
-кўрсаткич миқдори;
– - - йилдаги -кўрсаткичнинг ўртача квад-
ратик оғиши ҳисобланади;
– кўрсаткичларнинг стандартлаштирилган миқ-
дорлари қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
(1)
– ўрганилаётган давр учун (камида уч йил) кўр-
саткичларнинг энг яхшиси сифатида – кўрсат-
кичлар эталон қиймати ҳисобланади;
– эталонларнинг стандартлаштирилган қиймат-
лари қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
(2)
– комплекс баҳолашда ҳар бир кўрсаткич улуши 
қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
(3)
– йиллар бўйича потенциал функция қиймати 
қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
(4)
– потенциал функция эталон қиймати қуйидаги-
ча аниқланади:
(5)
– 
йилдаги салоҳият баҳоси қуйидагича 
аниқланади:
 
(6)
Ҳисоб-китоблар натижасида ҳар бир ҳисоблаш 
босқичида (
) ташкилий салоҳият-
нинг алоҳида тизим ости компонентидаги мавжуд 
ресурс ҳолати ва таъминланганлик даражасининг 
интеграл баҳоси топилади.
Салоҳият ўзгариши динамик кўринишда бўла-
ди. Ҳисоблашнинг ҳар бир босқичида эталон қий-
мат 100 фоизга мос келади. Динамикада интеграл 
кўрсаткичнинг ҳақиқатдаги қиймати корхонанинг 
у ёки бу йилда эталон қийматга яқинлиги даража-
сини кўрсатади.
2. Ҳисоб-китобнинг иккинчи босқичида танлан-
ган кўрсаткичлар асосида юқорида баён этилган 
услубга биноан корхонанинг мавжуд ресурслардан 
фойдаланиш самарадорлиги ҳисоблаб чиқилади. 
Ушбу ҳисоб-китоб босқичи натижаси динамикада 
ҳисоблаш босқичидаги салоҳият ташкил этув-
чи компонентлари элементларидан фойдаланиш са-
марадорлигининг интеграл баҳосини беради.
3. Ушбу босқичда салоҳият алоҳида ташкил 
этувчи компонентларини тавсифловчи кўрсат-
кичларнинг ҳақиқатдаги қийматини эталон қий-
матга таққослаш натижаларига кўра салоҳиятни 
кенгайтириш ва мустаҳкамлаш имкониятлари из-
лаб топилади. Эталон ва ҳақиқатдаги кўрсаткичлар 
динамикасини солиштириш Кендаллнинг ранг 
коэффициенти ёрдамида амалга оширилади. Ҳи-
соб-китоблар (
ва 
оралиқлар бў-
йича амалга оширилади. Ушбу босқичда тизимнинг 
мувозанатлаштирилганлиги ва унинг келгусида са-
лоҳиятни кенгайтиришдаги имкониятлари баҳола-
нади. 
4. Корхона салоҳиятнинг 
қадамга баҳоси 
қуйидаги формула ёрдамида амалга оширилади:
(7)
бу ерда, 
ҳисоблаш қадамидаги са-
лоҳият 
ташкил этувчисининг умумлаштирил-
ган интеграл баҳоси, бирликдаги улуши;

---

15
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
САНОАТ
ҳисоблаш қадамидаги салоҳият 
ташкил этувчиси ресурсларининг интеграл баҳоси, 
бирликдаги улуши; 
ҳисоблаш қадамидаги салоҳият 
ташкил этувчисининг ресурслардан фойдаланиш 
самарадорлиги интеграл баҳоси, бирликдаги улу-
ши; 
ҳисоблаш қадамидаги салоҳият 
ташкил этувчиси таркибий мувозанатлашти-
рилганлигини тавсифловчи кўрсаткичлар динами-
касининг ҳақиқатдаги ва эталон қийматлари мосли-
гининг интеграл баҳоси, бирликдаги улуши.
Тўқимачилик саноати корхоналари иқтисодий 
салоҳияти даражасини баҳолаш ва таҳлилар Тош-
кент шаҳри, Учтепа туманида фаолият юритаётган 
“Baypak textile” ҚК, Тошкент вилояти, Бўстонлиқ 
туманида фаолият юритаётган “Osborn textile” ХК, 
Тошкент шаҳри, Сергели туманида фаолият юрита-
ётган “Uztex Tashkent” ҚК ва Тошкент вилояти, Чи-
ноз туманида фаолият юритаётган “Chinoz textile” 
МЧЖ кесимида амалга оширилган [4].
Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, тадқиқот объ-
екти ҳисобланган тўқимачилик саноати корхонала-
рида газлама тўқийдиган ип-калава ишлаб чиқариш 
ҳажми “Baypak Textile” ҚК ва “Uztex Tashkent” ҚК 
корхоналарида кескин камайган бўлсада маҳсулот 
ишлаб чиқариш қиймати ошган. 
Жумладан, “Chinoz textile” МЧЖ корхонаси-
да маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми кескин ошган, 
яъни, агар 2015 йилда 3,6 минг тонна маҳсулот 
ишлаб чиқарган бўлса, 2018 йилда бу кўрсаткич қа-
рийб 2 мартага ошган ва 6,6 минг тоннага етган.
Ушбу услуб асосида “Ўзтўқимачиликсаноат” 
уюшмаси таркибига кирувчи тўқимачилик корхо-
наларининг 2016-2018 йиллардаги ҳисобот мате-
риаллари асосида уларнинг салоҳияти баҳоланди. 
Ҳисоб-китоб натижалари шуни кўрсатадики, ушбу 
тўқимачилик корхоналарининг салоҳиятини тав-
сифловчи умумлаштирилган интеграл баҳоси 0,42-
0,56 оралиқда бўлган. Ушбу маълумотлар бу тўқи-
мачилик корхоналарида мавжуд салоҳиятдан паст 
даражада фойданилганлигини кўрсатади.
“Ўзтўқимачиликсаноат” уюшмаси корхоналари-
ни комплекс ривожлантиришни амалга оширишда 
биринчи навбатда ип ишлаб чиқариш, сўнгра дағал 
газлама ва трикотаж полотнолар ишлаб чиқариш 
бўйича замонавий ишлаб чиқариш қувватлари таш-
кил этилмоқда. Бу, ўз навбатида, ишлаб чиқарилган 
тўқимачилик маҳсулотлари рақобатбардошлигини 
оширади. Бунинг учун эса қуйидаги омилларга эъ-
тибор қаратилмоғи лозим: 
– илғор технологик жараёнлар ва асбоб-ускуна-
лар асосида материал сарфи камайтирилган газла-
малар, трикотаж полотнолари ва улардан тайёрлан-
ган маҳсулотлар ишлаб чиқариш; 
– чиқитсиз технологик жараёнлар ва асбоб- 
ускуналар асосида тўқимачилик саноати маҳсулот-
ларининг замонавий янги турларини ишлаб чиқа-
риш; 
– янги технологиялар, юқори даражада унумдор 
асбоб-ускуна мажмуалари асосида маҳсулот ишлаб 
чиқаришни автоматлаштириш.