R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

42-rasm. Kosasimon shakldagi  
tok turi.

---

144
Kallasimon shakl berishda tok tupi kundasidan har yili 
chiqqan 6 ta novda 1–3 ko‘zli qilib kalta kesiladi. Zang bo‘lmaydi.
Kosasimon shakl berishda tup kundasidan chiqqan novdalarni 
3–4 ta zang shakllantirib, ular simmetrik va yerga nisbatan go-
rizontal holda turli tomonga yo‘naltiriladi. Ular tanasiz yoki har 
xil balandlikda tanali qilib shakllantiriladi. Zangning uzunligiga 
qarab kichik kosa (tanasi 30–50 sm), o‘rtacha kosa (tanasi 50– 
70 sm) hamda katta kosa (70 sm dan baland)simon bo‘lib, zang-
larning soni o‘stirish sharoitlari va nav xususiyatlariga bog‘liq. 
Novdalarni kalta, uzun va aralash uzunlikda kesish mumkin. Ko-
sasimon shakl berishning Qrim, Moldova, Don, Turkiyada turli 
xillari bor.
Rossiyaning uzumchilik rayonlarida tok tuplarini simbag‘az-
simon o‘stirishning yangi – baland tanali (80–100 sm) shakl be-
rish usuli ishlab chiqilgan (Sh.N. Guseynov). Bunda tok tup lari 
qator uyali, zangi zich 0,5–0,75 sm qalinlikda joylashtiriladi. 
Tuplariga kichik kosasimon shakl berilib, novdalar qayta kesi-
ladi.
Simbag‘azli yoki ikki tomonli shakl berishda tuplar, asosan 
turli balandlikdagi tana qilinib meva zvenolari bir yoki ikki to-
monga shakllantiriladi. Ba’zan novdalar uzun kesilib tana yoki 
tirgovuchga bukib qo‘yiladi.
Gyuyo shaklida tana balandligi 70 sm gacha bo‘lib, meva 
zvenolari bir (bir yelkali) yoki ikki tomonlama (ikki yelkali) 
shakllantirilib, o‘rinbosar novdalar 2–3 kurtak, hosil novdalar 
esa 8–12 kurtak qoldirilib kesiladi va ular simbag‘azga gorizon-
tal holda bog‘lab qo‘yiladi.
Umuman olganda shuni qayd etish lozimki, ko‘pchilik tok-
chilik rayonlarida ko‘p zangli yelpig‘ichsimon shakl eng qulay hi-
soblanadi. Biroq tok tuplarini mexanizatsiya yordamida ko‘mish 
va ochishda ayrim qiyinchiliklar uchraydi. O‘zbekistonning 
sug‘oriladigan va toklar ko‘miladigan rayonlarida kuchli 
o‘suvchi xo‘raki va kishmishbop navlar uchun yelpig‘ichsimon 
shakl berish usuli keng qo‘llaniladi. Bunday tok tuplari, asosan 
tik va soyabon shaklida xonadonlarda, simbag‘azlarda o‘stirish 

---

145
uchun qulay. Ulardan mo‘l va sifatli hosil olish uchun imkoni-
yatlar katta.
Mashhur sohibkor Rizamat Musamuhamedov ko‘p zangli 
yelpig‘ichsimon shaklni asos qilib, tok kesishda shakl berishning 
yangi usulini yaratgan. U qishda tik simbag‘az uchun ikki to-
monli o‘rtacha yelpig‘ichsimon shaklni, soyabonli simbag‘az va 
«voyish» uchun katta ko‘p zangli, yarusli yelpig‘ichsimon shakl-
ni tavsiya etadi.