R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Mevali daraxtlarning ildiz tizimi
Ildiz – bu vegetativ organ hisoblanib, u mevali daraxtlarda 
ko‘pgina jarayonlarni, ya’ni ozuqa elementlari va suvni so‘rib 
olish, organik moddalarning sintezlash hamda tuproqda ustu-
vor tuzi lish va ba’zi mevali daraxtlarda esa ko‘paytirish uchun 
foydalaniladi.
Ildizlar urug‘dan va vegetativ yo‘l bilan shakllanadi. 
Urug‘ning janinidan xashaki ko‘chat o‘sib, asosiy o‘q ildiz-
ga ega bo‘ladi, so‘ruvchi ildizchalar esa vegetativ yo‘l bilan 

---

20
ko‘paytirilgan daraxtlarda bo‘ladi. O‘q (asosiy) va so‘ruvchi 
ildizlarda yon ildizchalar shakllanadi.
Mevali daraxtlar ildizlari o‘sish darajalariga qarab guruhlarga 
bo‘linadi.
Eng kuchli o‘sgan, o‘q ildizlarda 2–3 tartibda ildizchalar 
shakl lanadi. Skeletli (asosiy) ildizlarning yo‘g‘onligi 10 sm ga-
cha bo‘ladi, yarim skelet ildizlar – ikkinchi va uchinchi tartib il-
dizchalarga ega, o‘suvchi ildizchalari ingichka bo‘lib, yo‘g‘onligi 
1–3 mm va juda kalta.
V.A. Kolesnikov tomonidan yaratilgan tasnif bo‘yicha me-
vali daraxtlarning ildizlari quyidagilarga bo‘linadi: o‘suvchi, 
so‘ruvchi, o‘zgaruvchan va o‘tkazuvchan (2-rasm).
2-rasm. Sizot suvi yuza joylashgan yerda payvand qilinmasdan o‘stirilgan  
12 yillik Rozmarin navli olma daraxtining ildizi.
O‘suvchi (o‘q) ildizning ko‘rinishi ochiq jigarrangga ega 
bo‘lib, uzunligi 1–10 mm ni tashkil qiladi va bu tipdagi ildizlar 
tuproqning yuza qatlamida joylashadi.
So‘ruvchi ildizlar asosan tuproqdan suv va mineral ozuqa-
larni so‘rib oladilar, bu tipdagi ildizlar umumiy ildizlar asosida 
90 foizni tashkil qiladi. Bu tipdagi ildizlar 15–25 kun yashab 
o‘zgaruvchan ildizlarga aylanadilar.
O‘zgaruvchan ildizlar – och jigarrang ko‘rinishga ega il-
dizchalar  bo‘lib  ba’zi  holatlarda  o‘tkazuvchi  ildizchalar  finksi-
yalarini bajaradilar.

---

21
Tuproqqa joylashganligiga qarab mevali daraxtlarning ildiz-
lari vertikal va gorizontal ildizlarga bo‘linadi.
Mevali daraxtlar ildiz tizimining ko‘rinishi va rivojlanishiga 
qarab xashaki ko‘chatlar, asosiy ildizli va ulangan, ya’ni vegeta-
tiv yo‘l bilan ko‘paytirilgan daraxtlarga bo‘linadi.
Xashaki ko‘chatlar o‘sish va rivojlanish siklida doimiy ravish-
da urug‘lardan shakllangan ildizlardan o‘sib rivojlanadi. Asosiy 
ildizli daraxtlar ham o‘zining ildiziga ega bo‘lgan yon ildizlar-
dan shakl langan mevali daraxtlardir. Ulangan daraxtlar esa ikki 
komponentli, ya’ni payvandtag va payvandustdan iboratdir.
Barcha ildiz va ildizchalarning yig‘indisi ildiz tizimini tashkil 
qiladi. Mevali daraxtlar qariganiga qarab, asosan bu jarayonlar 
25–30 yoshda (pakana, vegetativ payvandtaglarda) 25–40 yosh 
(urug‘li, xashaki payvandtaglarda) ildizlar siyraklashib boradi, 
mayda so‘ruvchi ildizlarning soni sezilarli darajada qisqaradi va 
pirovard natijada mevali daraxtlar o‘sishdan qolib, hosildorligi 
kes kin  kamayadi.
Mevali daraxtlarda ildiz tizimining joylashishi va rivojlani-
shi uning ulangan payvandtaglariga hamda tuproq unumdorli-
giga bog‘liq. Ildiz tizimining rivojlanishiga mevali daraxtlarning 
turi va nav xususiyatlari hamda tashqi muhit sharoitlariga ham 
bog‘liq.
Mevali daraxtlarning ildiz tizimi va uning yer ustki qismini 
tegishli o‘zaro uzviy bog‘liqligi mavjud. Mevali daraxtlarning il-
diz tizimi qancha rivojlangan bo‘lsa uning shox-shabbalari ham 
yaxshi rivojlanadi va mo‘l hosil yaratish uchun zamin paydo 
qiladi.