R. X. Maksudov

3.2-§.  Tishli  uzatmalar
Aylanma  harakat  bir  valdan  ikkinchi  valga  o ‘zaro  ilashgan  tishli 
gMldiraklar  vositasida  uzatilsa  bunday  uzatmalar  tishli  uzatmalar  deb 
ataladi.
Tishli  uzatmalar  o'qlarning  joylanishiga  qarab  quyidagi  turlarga 
boMinadi:  silindrsimon,  o ‘qlari  o‘zaro  parallel 
(3.1 -rasm),
  konussimon 
o ‘qlari  o‘zaro  perpendikulyar 
(3.2-rasm),
  vintli  o ‘qlari  o ‘zaro  ayqash 
joylashgan 
(3.3-rasm).
3.1-rasm.
a! 
S!
3.3-rasm.
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3.4-rasm.
Bundan 
tashqari 
aylanma 
harakatni 
ilgarilanm a 
harakatga 
aylantiruvchi  mexanizm  sifatida  ishlatiladigan  va  tishli  g ‘ildirak  bilan 
tishli  reykadan  iborat  uzatmalar  ham  ishlatiladi 
(3.4-rasm).
  Bunday 
uzatm alar  silindrik  uzatm alarning  xususiy  hoii  bo‘lib,  g ‘ildiraklardan 
birining diametri  cheksiz  bo‘ladi.
Tishlarning  g 4ildirak  sirtida  joylashuviga  qarab,  tishli  g ‘ildiraklar 
to ‘g ‘ri 
(3.1  a  -rasm),
  va  qiya 
(3.1,  b  -rasm)
  aylanasim on 
(3.2  b-rasm)
 
turlariga b o ‘linadi.
G ‘ildirak tishlari  shakliga  ko‘ra  evolventali,  (L.Eyler  ixtiro  qilgan) 
nuqtaviy  (M .L.Novikov  ixtiro  qilgan)  hamda  sikloid  ilashish  bilan 
ishlaydigan  turlarga boMinadi.
Bu  xil  uzatmalar  boshqa  xil  uzatmalarga  nisbatan  quyidagi 
afzalliklarga  ega:  uzatm aning  tezligi  150  m/s  gacha  bo 'lib,  uzatiladigan 
quvvat  50000  kVt  gacha  yetishi  mumkin;  tashqi  oMchamlari  bir  muncha 
kichik;  tayanchlarga  tushadigan  kuch  nisbatan  kichik,  FIK  qiymati 
yuqori  0,97-0,98;  uzatish  soniga  salbiy  ta ’sir  ko ‘rsatuvchi  sirpanish 
hodisasi  b o im ay d i;  ishda  ishonchli,  chidamligi  katta;  uzatm a  g‘ildirak- 
larini  har xil  metall,  metallmas  materiallardan tayyorlash  mumkin.
Bir  pog‘onada  uzatish  sonining  qiymati  chegaralangan  bo 4lib 
umax-1 2 ,5   gacha b o ‘lishi  mumkinligi,  tayyorlashi  nisbatan  murakkabligi; 
katta  tezlik  bilan  ishlavotganda  shovqin  chiqarish;  yuqori  aniqlikdagi 
tishli 
g ‘ildiraklam i 
tayyorlashning 
qiyinligi 
m azkur 
uzatmaning 
kam chiligi  hisoblanadi.
K o‘rsatilgan 
kam chiliklarga 
qaramasdan 
m ashinasozlik 
va 
asbobsozlik  sanoatida  asosan tishli  uzatm alar  ishlatiladi.
Yuqorida  qayd  etilgan  uzatmalardan  eng  ko‘p  tarqalgani  to ‘g ‘ri  va 
qiya  tishli  silindrsimon  uzatmalar,  chunki  bu  uzatm alar  ishda  ishonchli, 
tashqi  oMchamlari  kichik,  tayyorlash  nisbatan  yengil.  Ishlash jarayonida 
harakatning yo'nalishini  o ‘zgartirish  zarur b o ‘lgan  hollarda  konussimon, 
chervyakli  uzatmalar  ishlatiladi.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

---