R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

Bayonnomalar.  Internet  tarmog’iga  turli  xil  apparat  platformalarida, 
ma’lumotlar  formatlarida,  har  xil  operatsion  sistemalar  boshqaruvi  ostida  ishlovchi 
millionlab kompьterlar va kompyuterlar tarmoqlari kiradi. 
Biroq 
hamma 
kompyuterlar 
axborot 
almashish 
paytida 
ma’lumotni 
shakllantirish va uzatishning yagona kelishuvidan (bayonnomalardan) foydalanishlari 
kerak (YA’ni yagona “interfeysdan”). 
Bayonnoma  –  bu  tarmoq  abonentlari  o’rtasidagi  axborot  almashinuvi  usullari 
xamda  Internet  maьlumotlarini  shakllantirish  qonun  qoidalari  va  formatlari 
to’g’risidagi kelishuvlar to’plamidan iborat. 
Internet bayonnomalarining ikki xil turini ajratish mumkin: 

---

 
93 
 
Bazisli  bayonnomalar.  Bu  bayonnomalar  komьyuterlar  o’rtasidagi  ixtiyoriy 
turdagi  elektron  axborotlarning  fizik  uzatilishiga  javob  beradi  (IP  va  TCP).  Bu 
bayonnomalar  bir  –  biri  bilan  kuchli  bog’liq  bo’lganligi  uchun,  ularni  ko’pincha 
“TCP/ IP bayonnomasi” deb ham atashadi. 
 
Amaliy  bayonnomalar.  Bu  bayonnomalar  Internet  ning  ixtisoslashgan 
xizmatlarining  ishlashini  nazorat  qiladi  (ta’minlaydi  ).  Masalan:  NTTR 
bayonnomasi  (giper  matnli  ma’lumotlarni  uzatish),  FTP  bayonnomasi  (fayllarni 
uzatish), elektron pochta bayonnomalari va boshqalar. 
Amaliy  bayonnomalar  bazisli  bayonnomalar  “ustida”  joylashadi,    agar  TCP/IP 
o’rnatilmagan  bo’lsa,  sizning  kompyuteringiz  tarmoqda  ishlay  olmaydi.  Biroq, 
amaliy bayonnomalarning ma’lum bir qismi kompyuteringizda bo’lmasligi mumkin. 
Internet ning asosiy xizmat turlari. 
Bu  erda  biz  tarmoqda  faoliyat  ko’rsatuvchi  asosiy  xizmat  turlariga  qisqacha 
tavsif berib o’tamiz. Keyinchalik tarmoqning eng asosiy xizmat turi bo’lmish xalqaro 
axborot tarmog’i (WWW) haqida to’xtalib o’tamiz. 
Telnet.  Bu  termin  bilan  mijozning  olisdagi  server  –  kompyuteri  bilan  aloqasini 
ta’minlovchi  bayonnoma  va  dasturlar  ataladi.  Aloqa  o’rnatilgandan  so’ng,  olisdagi 
kompyuterning operatsion sistemasi muhitiga tushadi va u erda bemalol uning dasturi 
bilan xuddi o’zining - dasturi bilan ishlaganday ishlayveradi. 
FTP.  (File  Transfer  Protokol  –  fayllarni  uzatish  bayonnomasi).  Olisdagi 
kompyuterlarning  fayllari  va  dasturlari  bilan  ishlashni  ta’minlovchi  dastur  va 
bayonnomalar  shu  termin  bilan  ataladi.  FTP  vositalari  serverning  fayllari  va 
kataloglarini ko’rib chiqishga hamda bir katalogdan boshqa katalogga o’tishga, nusxa 
olish va fayllarning Internet Explorer muhitida ishlashini  ko’rib chiqamiz. 
Gopher.  Bu  so’z  inglizcha  so’z  bo’lib  “kovlamoq”  degan  ma’noni  bildiradi. 
Gopher  –  bu  FTP  ga  nisbatan  taraqqiy  etgan  qidirish  va  axborotlarni  chiqarib  olish 
vositalari bilan ta’minlovchi bayonnoma  va dasturlari  kiradi. Gopher bayonnomalari 
zamonaviy navigator – dasturlarida qo’llaniladi. 
 Archie.  Internet  uzellarida  FTP  –  server  tarkibi  to’g’risidagi  qidirilgan 
axborotlarni yig’uvchi va saqlovchi maxsus serverlar shunday ataladi. Agar  o’zimiz 
biladigan  faylni  qidirayotgan  bo’lsak  u  holda  mijoz  Archie  ni  ishga  tushiramiz  va  u 
bizga FTP serverdagi mos adresni ko’rsatadi. 
WAIS  Wide  Area  Information  Servers  –  bu  tarmoqlardagi  ma’lumotlar  bazasi 
va  kutubxonalarda  axborot  qidiruvini  amalga  oshiruvchi  taqsimlangan  axborot 
tizimidir.  Xususan,  WAIS  Internet  dagi  tuzilishiga  keltirilmagan  hujjatlarni 
indekslashtirish va ularda qidiruvchi tashkil etish qo’llaniladi.