R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

 
11.2 Elektron to’lov texnologiyasi
 
Sotib  oluvchi  sotuvchi  bilan  pul  o’tkazish  yo’li  bilan  xisoblashishi  jarayonida 
nakd  pul  ishtirok  etmaydi,  faqatgina  sotib  oluvchi  xisob  raqamidan  sotuvchining 
xisob  raqamiga  pul  ko’chiriladi.  Pul  o’tkazish  yordamida  xisob  kitob  qilishni  bir 
necha usuli mavjud (bankdan pul o’tkazish, bank kartasi erdamida xisob- kitob qilish, 
cheklar va shunga o’xshash usullar).   
 
Istagan  maqsadda  bankdan    po’l  o’tkazish  operatsiyasi  tranzaktsiya  deb  nom 
olgan (lotinchadan transaction- kelishuv, shartnoma  ma’nosini anglatadi). 
 
Tranzaktsiya  –  bu  bank  kartaning  egasi  tomonidan  ruxsat  berilganda,  bank 
kartaning  egasiga  xizmat  ko’rsatish  uchun  tizim  katnashchisidan  katnashchiga 
uzatiladigan,  tizim  qatnashchilari  tomonidan  yaratiladigan  ma’lumotlar  ketma-
ketligidir. Tranzaktsiya qo’yidagi asosiy xossalarga ega: 

 
Bo’linmaslik; 

 
Izolyatsiyalangan; 

 
Ishonchliligi 

 
Karta egasi va xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi aloqa. 
Tranzaktsiyaning 
bo’linmasligi 
– 
yaьni 
tranzaktsiya 
operatsiyalarini 
hammasini bajarish kerak yoki bitta ham operatsiya bajarish kerak emas. 
Tranzaktsiyaning kelishilganligi - yaьni ma’lumotlar bazasidagi kartalar, xisob 
raqamlari xaqidagi ma’lumotlar o’zgartirilmaydi. 
Tranzaktsiyaning  izolyatsiyalanganligi  –    bir  tranzaktsiya    boshqa 
tranzaktsiyalarga bog’liqmasligini ko’rsatadi. 
Tranzaktsiyaning  ishonchliligi  quyidagida  ko’rinadi,    tugallangan  tranzaktsiya 
o’zidan  so’ng  tiklanishi  mumkin,  tugallanmagan  tranzaktsiya  esa  bekor  qilinadi 
[20,35].  
Karta  egasi  va  xizmat  ko’rsatuvchilar  orasidagi  aloqa  deb  shunday  aloqa 
nazarda  tutilganki,  uning  natijasida    karta  egasining  xisob  raqamida  qandaydir 
o’zgarish ro’y beradi. 
 
Elektron to’lov ko’p tomondan,  oddiy dukonlarda ishlatiladigan telefon orqali 
tovarlarni buyurtma qilishni eslatadi. Farqli tomoni shundaki, elektron tulov jarayoni 
sotib  oluvchining  kompyuteri  hamda  sotuvchining  WEB-serveri  orqali  amalga 
oshiriladi(11.1-rasm). 

---

 
151 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rasm 11.1. Elektron to’lovlarni amalga oshirish tizimi 
 
Ushbu  rasmdan  ko’rinib  turgandek,  sotib  oluvchi  brouzer  yaьni  dastur 
yordamida  tovar  sotuvchining  WEB-serverida    joylashgan  formani  tuldirib  kerakli 
buyurtmani  amalga  oshiradi.  Ko’pgina  sotuvchilarning  WEB-  serverlarida  buyurtma 
qoldirish  uchun  muljallangan  formalar  mavjud.  To’ldirilgan  forma  sotuvchining 
serverida joylashgan ma’lumotlar bazasiga kiritiladi.  
 
Elektron to’lov tizimi o’z ichiga quyidagi xisoblashish ko’rinishlarini oladi: 

 
Bank kartalari; 

 
Elektron cheklar; 

 
Raqamli pullar; 

 
Elektron pullar. 
Bank  kartalari  katta  va  o’rta  miqdordagi  to’lovlarni  amalga  oshirish  uchun 
ishlatiladi.  Elektron  cheklar  esa  asosan  kichik  miqdordagi,  tez  amalga  oshirilishi 
kerak  bulgan  to’lovlarni  amalga  oshirish  uchun  ishlatiladi.  Elektron  pullar,  yaьni 
pullarni  elektron  ko’rinishda  uzatish  nazarda  tutilmoqda,  asosan  katta  miqdordagi  
tulovlarni  amalga  oshirish  uchun  ishlatiladi.  Bank  kartalari  -  bu  intellektual 
kartalarning  bir turidir. 
Intellektual  karta - umumiy termin bo’lib,  ishlatilish maqsadi, xizmat ko’rsatish 
to’plamlari,  texnik  imkoniyatlari,  ishlab  chiqargan  instituti  bilan  farqlanadigan 
hamma kartalarni o’z ichiga oladi.  
  Intellektual  kartalarning  o’ziga  xos  tomoni  shundaki,  ular  amaliy  dasturlarda 
ishlatiladigan  ma’lumotni  o’zida  saqlaydi.  Bunday  kartalarni  binoga  kiruvchi  kalit, 
kompyuterga kiruvchi kalit, xaydovchilik guvohnomasi  sifatida ishlatish mumkin.