R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

Ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi – 
bu ma’lumotlar bazasini yaratish, 
yuritish va foydalanish uchun mo’ljallangan dasturiy, tillar vositalarining to’plamidir. 
Ma’lumotlar 
bazasiga 
murojat 
qilish 
bilan 
bog’liq 
barcha 
jarayonlarni 
avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan boshqarish dasturi – o’zagi MBBTning asosiy 
tarkibiy qismi hisoblanadi. 
MBBTning tarkibiga ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to’plami kiradi. 
Bu  to’plamni  tarjimonlar  (translyatorlar),  talab  va  dasturlash  tillari,  muharrirlar, 
servis dasturlari va boshqalar tashkil qiladi. 
MBBTning asosiy vositalarini quyidagilar tashkil etadi: 

 
ma’lumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) vositalari; 
Foydalanuvchi interfeysi 
MB protssori 
Ma’lumotlar bazasi 
Foydalanuvchi interfeysi 
MB protssori 
 
Ma’lumotlar bazasi 
 
Foydalanuvchi interfeysi 
Foydalanuvchi interfeysi 

---

 
75 

 
 ma’lumotlarni  kiritish, ko’rish  va  muloqotlar rejimida  ishlashga  mo’ljallangan 
darcha shakllarini loyihalash vositalari; 

 
berilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish, shuningdek, 
ularni ishlash bo’yicha operatsiyalar bajarish vositalari; 

 
ishlov  natijalarini  foydalanuvchiga qulay ko’rinishda bosmaga chiqarish  uchun 
ma’lumotlar bazasi ma’lumotlaridan hisobot yaratish vositalari;  

 
 til  vositalari  -  makroslar,  qurilgan  algoritmik  til  (Dbase,  Visual  Basic  yoki 
boshalar),  talablar  tili  (QBE-  Query  Example,  SQL)  va  h.k.  Ular  ma’lumotlarni 
ishlashining  nostandart  algoritmlarini,  shuningdek  foydalanuvchi  topshiriqlaridagi 
voqealarni ishlash protseduralarini bajarish uchun qo’llaniladi.  
SHunday qilib, ma’lumotlar banki bir necha ma’lumotlar bazasi, boshqarish va 
amaliy  dasturlardan  tashkil  topadi.  Bu  elementar  AT  ga  yuklatilgan  vazifalarni 
bajarishda  asosiy  rol  o’ynaydi.  SHu  bilan  birga,  ma’lumotlar  bankining  samarali 
faoliyati  uning  ta’minlovchi  elementlariga  ham  bog’liqdir.  Bu  ta’minot  tarkibiga 
quyidagi elementlar kiradi. 
Texnik  ta’minot  ma’lumotlar  banki  va  foydalanuvchilarning  ish  faoliyatini 
avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan texnik vositalardan tashkil topadi. Bunday 
vositalar  jumlasiga  EHM,  tashqi  qurilmalar,  axborotni  tashish,  uzatish  vositalari, 
aloqa tarmoqlari, abonent punktlari va boshqalar kiradi. 
Matematik  ta’minot  -  funktsional  masalalarni  echish  va  Ma’lumotlar  bankini 
boshqarish usullari, matematik modellar va algoritmlar to’plamidan tashkil topadi. 
Dasturiy ta’minot-Ma’lumotlar bankining faoliyatini amalga oshirish dasturlari 
va  turli  xil  qo’shimcha  vazifalarni  bajarish  uchun  mo’ljallangan  servis  dasturlarning 
to’plamidan iborat bo’ladi. 
Axborot ta’minoti-ma’lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va 
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi. 
Lingvistik  ta’minot  -  MBBTda  foydalaniladigan  tillar,  lug’atlar  majmuasi 
orqali tashkil qilinadi.    
Tashkiliy  ta’minot  -  Ma’lumotlar  bankining    kundalik  faoliyatini  ifodalovchi 
rasmiy hujjatlar, me’yoriy ko’rsatmalar to’plamidan iborat bo’ladi. 
YUqorida  aytib  o’tilgandek,  ma’lumotlar  banki  inson-mashina  tizimi 
hisoblanadi,  ya’ni  axborot  tizimidir.  Hozirgi  kunda  ma’lumotlar  banklari  inson 
faoliyatining  turli  sohalarida,  masalan,  iqtisodiyot  tarmoqlarini  boshqarishda,  ilmiy-
tadqiqot  ishlarini  boshqarishda,  ommaviy  axborot  xizmatlarini  ko’rsatishda 
qo’llanilmoqda.    Bunda  ma’lumotlar  bankini  axborot  tizimi  sifatida  faoliyat 
yuritishida quyidagi ikki shaklning biridan foydalaniladi: