R ustam qosimjonov

1-topshiriq



()q shohga shoh berildi.




Shoh berilganida, himoyalanishning borcha imkoniyatlarini

o'rganib chiqing va yozib oling.

2-topshiriq






Qijru shohga shoh berish barcha imkoniyatlarini va qoralarning
barcha himovalanish usullarini o'rganib chiqing hamcia yozib о ling.

3-topshiriq

Ochib shoh berish.

4. 
   dars.
   

MOT. SHАХМАТ
0‘YININING
MAQ SAD LARI

Shohga hujum qilinganda himoyalanishning iloji bo'lmagan holat «mot» dob ataladi. Bu shoh mag‘lub bo‘lganini, partiva yakunlangan- ligini anglatadi.

Raqib shohga mot qo‘ygan shaxmatchi ushbu partiyada g*olib hisoblanadi.

M ash q la r 1-mashq

Yurish oqlardan. Bir yurishda mot qiling.

2-mashq

Yurish oqlardan. Bir yurishda mot qiling.

3-niashq 4-mashq

Yurish oqlardan. Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling. Bir yurishdo mot qiling.

5. 
   mashq
   

Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling.

5. 
   m a ah q
   

Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling.

5. 
   mashq
   

Yurish oqlardan.

Hi г у и risk da m ot q i l i ng.

5. 
   mashq
   

Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling.

9-mashq

Yu rish oq la rda n.

Bir yurishda mot qiling.

10-mashq

Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling.

/ 1-mashq

Yu rish oqlardan.

Hir yu risk da mot qiling.

12-mashq

Yu ris h оq la rda n.

Hir vurishda mot qiling.

13-mcts hq

Yurish oqlardan.

Hir у и rish da mot qiling.

11-mashq

Y\i rish oqla rdan.

Riryurishda mot qiling.

15. 
    mashq
    

Yurish oqlardan.

Bir yurishda mot qiling.

15. 
    mashq
    

Yurish oqlardan.

Bi r yu rish da m ot q i l i ng.

15. 
    m
    18-mashq
    
    l Ishhu vaziyatda oqlar boshlaydi.
    
    ashq
    

Yuriah oqlardan.

B

ir yurishda mot qiling.

Bir yurishda mot qiladi.
Iloji boricha bp usulini toping.

19. 
    mashq
    

Yurish qoralardan. Bir yurishda
mot qiling.

19. 
    mashq
    

Yu risk oqlardan. Bir yu rishda
mot qiling.

19. 
    mashq
    

Ushbu uaziyatda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

19. 
    niashq
    

l ^Tshbu uaziyatda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

19. 
    mashq
    

Ushbu vaziyalda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

21-mashq

l shbu vaziyatda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

25. 
    mashq
    

l shbu vaziyatda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

25. 
    mashq
    

Ushbu vaziyatda oqlar ikki
yurishda mot qiladi.

■		■				■
	■		Ц			Q	Q
■		Щ		m		■
	■		Щ	4
■				m		m
	■		m				я
■		m		m		m
	■		■

25. 
    mashq
    

l shbu vciziyatcla oqlar
ikki yurishda mot qiladi.

25. 
    mashq
    

l^rshbu vciziycitda qoralar ikki
yurishda mot qiladi.

Mustaqil yechi&h uchun topshiriq

lkki yurishda mot qilish usulini topi tip.

Barcha holatlarda yurish oqlardan.

Birgirm, lekin asosiy yordam: dastlabki
yurishda shoh berilmaydi, ya'ni shohga hujum qilinmaydi.

25. 
    m ash q
    

30-mashq

3
1-mashq 32-mashq

3
33- mashq
-4- mashq

36- mashq

9. 
   dars.
   

«KISHTI QOYIM»
BILAN DURANG

Shaxmat partiyalari har doim ham tomonlardan birining g*alabasi ' hilan yakunlanmaydi. Boshqa sport bellashuvlarida bolgani kabi du- rang natija bolishi mumkin, ya’ni hech kim g‘alabaga erishmaydi.

Shaxmatda «Kishti qoyim» natijasidagi durang shunday hollardan biri bo*lishi mumkin. «Kishti qoyim» - hu raqib shohi herkina olmay- digan ketma-ket beriladigan bir necha shoh herishdir.

Bunga misollarni ko'rib chiqamiz:

O q shohga mot xavfi solinmoq- da: g2x. Hozir yurish navbati oqlardan. 0‘z shohini qutqarib qo- lish uchun ular shoh bera boshlaydi.

1. 
   Фс7+Кра8
   
2. 
   Фе8+Кре7
   
3. 
   Фс7+Кра8 •
   
4. 
   Фс8+Кра7
   

Mana shu holat qora shoh herkina olmaydigan muntazam shoh herish hisoblanadi va «Kishti qoyim» deb ataladi. Bu durang. Qoralar du- rangga rozi bo‘lishga majbur.

Topshiriq.

Oqlarda katta ustunlik mavjud, ularda bir farzin va bir piyoda us- tunligi bor. Lekin hozir yurish nav­bati qoralardan va ular «Kishti qoyim» yordamida mot bo‘lishdan qutiladi. Yeehimini toping.

50. 
    .Cg2+
    

2. 
   Kpgl -Cf3+
   
3. 
   Kpfl - Cg2+
   

9. 
   dars.
   

P
mr


OT

S

2. Yurish qoralardan.




3. Yurish oqlardan.



haxmat partiyasida yana bir durang holatini koYib ehiqamiz. Tax* tadagi shohga hujum bo‘lmagan va sipoblarning het*h birining yurish vo‘li bo‘lmagan holat «pot» deb ataladi. Pot - bu durang.

B
l-topshiriq



unday holat ko'pincha biro'zi qolgan shohni mot qilish paytida sho- shish yoki kuchli tomonning e’tiborsizligi sababli yuzaga keladi. Pot ho- Jatidan mag^ubiyatdan qutilish vositasi sifatida foydalanadilar.

1. 
   Qora shohga shoh berilgandagi yurishlarni yozib oling.
   
2. 
   Qora shoh mot bo⁴ladigan yoilar.
   
3. 
   Qora shoh pot bo⁴ladigan yo'llami yozib oling.
   

M


Yurish oqlardan.
-Jacob: КраН! Ф:с7 pot.


Yurish oqlardan.

-Jacob: Jig8 + Kp:g8 pot.

i&ollcir

P
2-topshiriq




3-topsh iriq




ot holatiga olib keladigan
oqlarning xato yoTini toping.

Biryu risk da shoh, mot hamda pot Farzi nni ng yu risk idan keyi n

holatlarini toping va yozib oling. yuzaga keladigan:

1. 
   qoralarga mot;
   
2. 
   qora shohgn shoh berish;
   
3. 
   qora shohning jyot bo'ladigan yurish holatlarini toping va yozib oling.
   

9. 
   dars.
   

DURAN G
BO‘LISHNING
BOSHQA HOLATLARI

Uchrashuv durang bilan yakunlangan deb hisoblanuvchi holatlar- ni o‘rganib chiqamiz. U lard an eng oddiysi: shaxmat taxtasida faqat- gina yakka shohlar qolishi.

B undan key in o‘yinni davom ettirishdan foyda yo‘q va o‘yin durang biian yakunlandi, deb hisoblanadi.

Yana bir holat: agar raqiblar- ning birida mot qilish uchun ustunligi yetarli bolmaganida ham durang tan olinadi. Bunday kuchlar nisbatlari quyidagilar hisoblanadi: shoh va fil shohga qarshi, shoh va ot shohga qarshi. Mot qo‘yishning iloji yo*q. (Vyin

durang bilan yakunlanadi.

(

Vynayotgan tomonlar har birida shoh va fil boiganida ham mot qilish mumkin emas. Ourang natija qayd etiladi.

Bundan tashqari, ikki tomonning roziligi bo’vicha durang ham mavjud. OVnayotganlarning biri durangni taklif qiladi, ikkinchisi unga rozi boiadi. Agarda taklif rad etilsa, unda partiya davom et- tiriladi.

9. 
   dars.
   

R
OKIROVKA

Rokirovka — bu shaxmatdagi alohida yurish hisoblanadi, bu yurishda baravariga ikki sipoh: shoh va rux harakatlantiriladi.

Наг bir o’yinchida bir shoh va ikkitadan rux bo‘lganligi eababli qisqa (shoh va rux o‘rtasida 2 xona) hamda uzun (shoh va rux o'rtasida 3 xona) rokirovkalar bo’ladi.

Rokirovka shoh va rux o'rtasida hoshqa sipohlar bo'lmaga- nida am alga oshiriladi.

R

okirovkadan oldingi holat

_r Qieqa rokirovka. Shoh el xonasidan gl xonasiga o'tadi. ya’ni Kpel — jgl.Rux hi xonasidan fl xonasiga o‘tadi. ya’ni ЛЫ-fl. Qoralar: shoh •8ю1Ш'1<1 in gS xonasiga o‘tadi, ya’ni Kpe8- g8. Hux h8 dan f8 ga o*ladi Bu harakat 0-0 ko'rinishida yoziladi.

/ - diagramnia:

oqlar 0-0, qoralcir 0-0

L'zun rokirovka. Shoh el xonasidan cl xonasiga o*tadi. Hux al BOD&sidan dl xonasiga o‘tadi. Qora shoh e8 xonasidan c8 xonasiga ifadi. Rux a 8 xonasidan d8 xonasiga o‘tadi. Bu harakat la г О ()- 0 jfrinishida yoziladi.

2 - diagramma:

oqlcir 0-0-0, qoralar 0-0-0

Hokirovka partiyada bir mart a va bir rux bilan amalga oshiriladi. Rokirovkalar bir tomonlamali bo‘ladi, bunda shohlar bir tomonga. 1 va 2- diagrammalarda ko'rsatilganidek, ko'pincha qisqa tomonga va turli tomonlarga bo‘ladi: 3 va 1 diagrammalar.

3 - diagramma

Oqlar 0-0-0 - qoralar 0-0.

t - diagramma

Oqlar 0-0 - qoralar 0-0-0

Qayta (teskari) rokirovkalar bo*lmaydi.

9. 
   dars.
   

ROKIROVKA

(
davomi)

Quyidagi holatlarda rokirovka mumkin emas:

1. 
   Shoh yoki ruxlar yurgan bo‘lsa. Agar hir rux vurishni amalga oshir- gan boisa unda yurmagan rux bilan rokirovka qilish mumkin.
   
2. 
   Shoh va rux o‘rtasida o‘ziningyoki raqibiningsipohi turgan bo‘lsa rokirovka mumkin emas.
   

'Л. Shoh zarba ostida boisa. Shoh berilgan paytda rokirovka qilish mumkin emas.

4. Agarda rokirovka bajarilgandan so'ng zarhaga duch keladigan boisa rokirovka mumkin emas.

o
I-topshiriq




2- topshiriq



. Rokirovka paytida shoh hujum qilingan xonadan oiadigan boisa rokirovka mumkin emas.

Quyidagi vaziyatlarda oqlar va qoralar rokirovka qilish lari mum- kin mi? Agar mumkin bo'lmasa, unda qaysi qoidalar amal qiladit

9. 
   dars.
   

Y
O‘LDA URIB
OTISH

Yurishning yana bir alohida usuli bilan tanishamiz. U sipohlarbi- lan emas, balki piyodalar bilan bog'liq.

Misoln i ко'rib chiqam iz:

Oqlarc2 piyoda c3 ga yurishi mumkin. Unda qora piyoda uni olishi rnumkin b4:c3. Bu oddiy yurish. Ammo o‘yin qoidalariga ko‘ra piyoda o‘zining birinehi yurishida ikki xonaga, va’ni e2-c4 amalga oshirishi mumkin, shunda qora piyoda hujum qilgan «сЗ» xonasidan o'tadi.

Hu holatda oq piyoda go‘yo bir xonaga yurgandok, qora piyoda uni yo‘lda urib o'tisbi mumkin b4:c3.

«Yo‘lda urib о7ish» qoidasi shunday ifoda etiladi: agar piyoda dastlabki holatidan ikki xonaga yursa (oqlar ikkinchi gorizontaldan to'rtinchi gorizontalga. qoralar yettinchidan beshinchi gorizontalga), 'hu bilan raqib piyodasi zarbasi ostida bo'lgan xonani bosib o'tsa unda raqibning piyodasi yo‘li ochiq piyodani olish huquqiga ega. Mana shu holatda urayotgan piyoda «urilgan» xonaga. ya'ni raqib piyodasi o'tib ketgan xonaga qoViladi.

Yurishdan oldingi vaziyat:

Yu risk dan keyingi vaziyat:










Yoida urib o‘tishni piyoda faqatgina ikki xonada yurishi bilan darhol bajarisb rnumkinligini esda saqlash zarur. Kevingi yurish- dan so‘ng bu qoida o*z kuchini yo’qotadi va yoida urib o‘tish huquqi yo⁴qoladi.


15-dars.

SIPOHLARNING

QIYMATI

lS-dars. s'tf* >Ыитп1н qiyyyiati

Shaxmat partiyasining birinchi yurishlaridan bnshlab sipohlar va pivodalar bir-biriga dueb keladi. Partiyani to‘g‘ri olib borish uchun bar bir sipohning qiymatini bilish kerak. Bare ha sipohlar o‘zlaricha yuradi, turli harakatchanlik va jangovar qobiliyatiga ega bo‘ladi.

Ot shaxmat taxtasi markazida 8 xonani, fil 13, rux — 14, farzin

27 xonani nazorat qila oladi. Shunday qilib, har bir sipoh ma lum qiymatga ega.

Shaxmat nazariyasi va amaliyoti sipohlar taxminiy sohshtirma qiymatini o‘rnatgan, bu sipohlar qiymatiga partiya davomida, av- niqsa, almashish vaqtida amal qilish kerak bo‘ladi.

Sipohning tpymati yoki kuchi lining harakatchanligi va uzoqni uri- shi t>ilan belgilanadi.

Piyoda eng kuehsiz jangovar birlik va unga qarab boshqa bar- cha sipohlar baholanadi. Ot filga teng va ular uehta piyodaga tenglashtirilgan. Rux taxminan beshta piyodaga teng. Farzin taxmi- nan ikki rux yoki ikki fil, ot va piyodaga teng.

Shaxmatda farzin va rux og‘ir sipohlar deb ataladi. Ot va fil yengil sipohlar. Rux va yengil sipoh (ot yoki fil o'rtasida) kuchi orasidagi t’arq sifat ustunligi deb ataladi.

16. 
    dars.
    

SH АХМАТ
NOTATSIYASI

Shaxmat taxtasidagi har hir xona o‘z nomiga, har bir sipoh e>a o‘zining qisqa ifodasiga ega: Kp shoh. Ф — farzin, Л rux, C fil. К ot. Maxsus belgilar yordamida partiyani, ya'ni taxtadagi sipohlar- ning yurishlari yozib boriladi.

Hunday yozib borish shaxmat notatsivasi deb ataladi. Uning yor­damida turli vaqtlarda turli shaxmatchilar tomonidan oVnalgan par- tiyalarni o'qish va o‘z partiyalarini yozib olish mumkin.

Xonalar va sipoblar ifodasini bilib. har qanday vaziyatni osongina yozib olasiz. Partiyani yozib borish uchun avval yurish raqami. keyin bir xonadan ikkinchisiga harakatlanayotgan sipoh va shu kabi ifoda etiladi.

Shunday qilib, xonalar ifodalarini. sipohlar ifodalarini bilasiz, ro kirovka ifodasini (0 0 0- 0 0) esdan chiqarmagandirsiz.

Yana bir necha belgilarni eslab qoling:

Shoh berish +

Ikki yoqlama shoh ++

Mot - x

Yaxshi yurish - /

Ajoyib yurish //

Yomon yurish - ?

Qo'pol xato ??

i

16. 
    dars.
    

Q
ISQA