|
Si-minor messa, ya’ni “Yuqori messa” ustida kompozitor besh
yil davomida ishlagan (1733-1738), asaming ikkita qismini u Fridrix
Avgust Saksonskiy rahnamosini va e’tiborini qozonish maqsadida,
saroyda sakson kurfyurist lavozimiga tasdiqlanishi uchun yozgan.
Messa o‘zining kattaligi, g‘oyaviy-falsafiy qarashlarining chuqurligi
va o‘ta emotsional ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Muallif asarda
katolik xizmati an’analaridan kelib chiqqan janrga murojaat qilib, uni
xristianlikning dastlabki bosqichida qa-
rorlashtirilgan lotin tilidagi diniy duolar
asosida yaratgan.
Messa tarkibiy besh qismdan
iborat boMib, har bir qismning nomi
birinchi duo satrlari nomi bilan e’tirof
etilgan:
1 -qism - KYRIE ELEISON (“Xudo
rahm qil!”);
qism - GLORIA (“Shon-sharaf’);
qism - CREDO (“Itoat qilaman”);
qism - SANCTUS yoki BENE-
D1CTUS (“Iloh”, “Inoyat”);
qism - AGNUS DEI (“Qurbon-
lik”).
Biroq o‘zining asarida kompozitor an’anaviy besh qismni yana
parchalarga bo'lib, ularning tarkibini yigirma to‘i*ttaga yetkazdi.
Ularni ichida o‘n beshta - xor, monumental, to‘liq jarangli, ba’zan
tiniq va mussafo; 6 ariya va 3 duet o‘rin olgan. Asaming musiqiy
dramaturgiyasi nomerlami kontrast solishtirish asosida tuzilgan.
Messa va uning ayrim nomerlarining bahaybat hajmi, xususan,
ijrochilar tarkibining kattaligi (katta aralash xor, yakkaxonlar, organ
va orkestr), badiiy obrazlarning chuqurligi va murakkabligi mazkur
73
www.ziyouz.com kutubxonasi
asami an’anaviy cherkov marosimidan chiqib, birmuncha murakkaB asarga aylanishiga asos bo‘ldi. Shu bois, xizmat tarkibida messaninfl faqat ayrim nomerlari ijro etilishi nazarda tutilgan. ToMiq ko‘rinishcM faqat konsert sahnalarida ijro etiladi. 1
Baxning ijodidan yorqin talqindagi yana bir janr - passion 1аш (iztiroblar) o'rin olgan. Katolik cherkov an’analarida yaratilgan bid janr yorqin ifodasini nemis protestant xorallarida topdi. Iztiroblan yoki passionlar - oratoriyaning bir turidir. Ularda ham sujet mazmuni j va harakat o‘rin olgan. Biroq qolgan janrlardan farqli o‘laroq, ulaming markazida Yevangiliyada o‘rin olgan sujetlar asos qilinib olinadi. Ular Iso Payg'ambaming iztirob-uqubatlari haqida bayonot qiladi. “Matfeydan iztiroblar” da kompozitor ko‘plab ijodkorlar e’tiborini qozongan, badiiy va katta ichki ziddiyatga to‘la bo‘lgan sahna lavhalarini asar asosiga oldi.
Bax Matfey talqinidagi Yevangiliyaga murojaat qilib, unda Iso Payg‘ambaming shogirdi tomonidan xiyonati, Iso Payg‘ambaming Gefsiman bog‘idagi iltijosi, Golgofaga chiqish sahnasi o‘rin olgan. Murakkab badiiy yechimni amalga oshirish uchun Bax katta ijrochilar tarkibiga murojaat qiladi (ikkitato‘rt ovozli xor, vaqtinchali uchinchi xor, ikkita orkestr, ikkita organ va yakkaxonlar: xonanda va cholg‘uchilar). “Iztiroblar” mazmuni murakkab va serqatlamli. Bayonotchi hikoyasiga dramatik jo‘shqinlikka to‘la harakat yuklanadi va ushbu bayonotga ijrochilar ovozlari hamisha bostirib kirib boradi. Ba’zan bayonot tugab, yakkaxonlaming lirik chekinishlari yaratilib, qahramon, bayonotchi hissiyotining
mujassamlangan emotsional aksi sifatida o‘z ifodasini topadi.
Xorlar - asaming arxitektonik tayanchi o‘mida boshida, o‘rtada va yakunda paydo bo‘lib, yaxlitlikni o‘z ichida mujassam etgan holda ba’zan erkin dramatik sahnalarni namoyon qiladi.
Leonard Bemstayn o‘z vaqtida Baxning ushbu asari haqida quyidagi satrlami qoldirgan: “Qaniydi bu asarni mo‘’jizaviy qirralarini ko‘rsatish imkoni bo‘lsa edi! Ular cheksiz. Ularni ilg‘ab tushunishga butun ummi baxshida etsangiz ham kam”.
“Matfey iztiroblari” 1729-yili juma kuni avliyo Foma cherkovida aprel oyida ilk bor namoyish qilindi. Bu asar kompozitorning tiriklik davrida ham yana bir muddat ijro etilib, keyin
74
www.ziyouz.com kutubxonasi
uzoq vaqtga kompozitor nomi va uning asarlari tinglovchilar xotirasidan unutilib ketdi.
Aynan “Matfey iztiroblari” ning sahnaga qaytishi bilan buyuk nemis kompozitori musiqasining uyg‘onib tiklanishi boshlangani bejiz bo‘lmagan, albatta. Uyg‘onishga sabab bo'lgan ikkj katta turtki - taniqli va mashhur nemis kompozitori Feliks Mendelson tomonidan Bax passionlarini yangi davrda, 100 yildan so‘ng, 1829-yilda ijro etilishi muhim sanaga aylandi. Bu konsertlar orqali kompozitor ijodiga uyg‘ongan qiziqish butun dunyo bo‘yicha tarqalib, hozirgi kunga qadar ulug'lanib kelmoqda.
Baxning organ ijodi. Yoshlik chog‘idan organ mahorati va badihalik san’ati kompozitor e’tiborini jalb qilib, Bax san’atining tayanch poydevoriga aylanadi. Bolalik damlarida u Eyzenaxda tog‘asining organdagi ijrosini tinglagan, so'ngra Otrufda akasining ijro mahoratidan hayratlanib yurgan. Amshtadda Baxning o‘zi organchi sifatida o‘z mahoratini mukammallashtirish, organ uchun ilk asarlar yozish bilan faoliyatini davom ettiradi. Uning xoral qayta ishlovlarida amalga oshirgan tajribalari g'ayritabiiy va o'zgachaligi bilan ba’zida Amshtad aholisini sarosimaga tushirgan.
Veymarda u organchi sifatida ishlab, organ ijodi borasida samarali mehnat qiladi, ya’ni bu yerda uning eng katta organ bisoti yaratiladi: “Tokkata va fuga” d-moll, “Tokkata, adagio va fuga” C- dur, “Prelyudiya va fuga” a-moll, “Fantaziya va fug”a g-moll, “Passakaliya” c-moll va boshqalar. Hatto sharoiti tufayli boshqa ish qilishga majbur bo‘lgan kezlarida ham kompozitor o'zining portativ organidan ayrilmagan.
Cherkovda Baxning jo‘rligida uning oratoriyalari, kantatalari, passionlari yangragan. Aynan organ orqali u keng ommaga tanildi. Organ badihaliklarida u eng yuksak cho'qqilarga erishdi. Mashhur organchi Yan Reynken, yoshi keksaygan vaqtda Baxning ijrosini tinglab: “Men bu san 'at allaqachon о ‘Igan desam, endi bu san ’at Sizda yashamoqda. Bunga amin bo ‘Idim ”, - deb qayd etgan ekan.
75
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
