1737, London, librettochi
N.Bergani; “Kserks”-1738, London, librettochi
N.Minato;
“ f l e i d a m i y a " ’- l 7 4 1 ,
London, librettochi P.RoIIi.
115
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko'rinishda namoyish qilindi. So‘nggi ko'rinishda opera N.F. Xayme
librettosi nomi bilan nashr yuzini k o id i.7
M a’lum boiishicha, N.F. Xayme o‘sha vaqtda Londonda ijro
etilgan ko‘plab italiyan matndagi operalami qayta ishlab, ulami
pastichchiolarga moslab bergan. Shunday qilib, “Tamerlan” operasi
Nikola Franchesko Xayme8 iibrettosiga asoslangan bo‘lib, o ‘z
vaqtida Yevropa mamlakatlarini hayratga solgan Anqara atrofidagi
1402-yilda b o iib o‘tgan Amir Temur va turk sultoni Boyazid
yildirim I o'rtasidagi jangning asoratlari haqida bayon etadi.
“Tamerlan” asari G.F. Gendelning ijodini eng yuksak, opera-
seria andozasidagi namunani tashkil etadi.
Operada o‘rin oigan “ishq-muhabbat” mavzusi operani dramatur-
gik rivojlovida muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan “muhabbat”
qahramon obrazini transformatsiya etilishida muhim vazifani o ‘taydi.
Operaning bosh qahramonlari - buyuk, bahaybat Amir Temur
shahsiga undan qolishmaydigan, gohida undan ustun turgan jasur
qahramon - Boyazid shaxsi taqqoslanadi.
Opera uch aktdan iborat bo‘lib, ulaming har biri bir necha
sahnalarga boiingan. Operaning “bogianish” rivoji birinchi ko‘rinish-
dan, jumladan, Amir Temurni Boyazidga ozodlik berishga tayyor
degan istagini bildirish bilan boshlanadi. Ikki qahramon o‘rtasidagi
ziddiyat kuchayib, taqqoslanishi o‘zini fojiaviy yechimini III aktda
topadi. Yakuniy akt butun operaning eng yorqin dramatik nuqtasini aks
etib, Boyazid vafoti bilan gavdalanadi. Dramatik kuchining chuqurligi
bo‘yicha o ‘z vaqtida mazkur opera Romen Rollan tomonidan “katta
musiqiy drama” deb izohlangani bejiz emas, albatta.
Opera librettosi tarixiy sujetga asoslangan. F. Gassparin operasi
kabi mazkur operaning musiqiy dramaturgiyasini maqsadi ikki
shaxsni bir-biriga taqqoslashga qaratilgan. Zero, ulami birlashtirgan
7Opera Angliyada 4-5-noyabrda o'tkaziladigan an’anaviy N. Rouening “Tamerlan” teatr kecha-
laridan bir necha yil oldin sahnalashtirildi.
’Nikola Fran ch esk o X aym e (6.08.1678. R im -31.07.1729) - italyan kompozitori, shoir, lib-
rettochi, teatr menedjeri. Kardinal Petro Ottoboni tomonidan Rimdagi “Romana” seminariyasida
violonchel o'qituvchisi qilib taklif etilgan (1964-1700). 1701-yili Londonga ko‘chib kelgan va
asosan mohir ijrochi sifatida musiqa ixlosmandlariga tanilgan. M a’Iumki, N. K. Xayme o'sha
vaqtda Londonda ijro etilgan ko'plab italyancha operalami qayta ishlab, pastichchiolarga moslab
bergan. 1722-1728-yilga qadar, olti mavsum davomida Londonda Qirol Konservatoriyasining
bosh kotibi bo'lgan. U Gendel Bononchini, Ariosti kabi kompozitorlar uchun qator opera asarlarini
qayta moslab bergan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
“ishq-muhabbat” rishtasi, o‘z navbatida, ulami turli qarama-qarshi
turgan toifalarga, ijobiy va salbiy qahramonlarga ajratib qo‘yadi.
Shu bilan birga, aynan “ishq-muhabbat” rishtasi musiqiy drama-
turgiyasini ilg‘or rivojlantiruvchi omiliga aylanadi: Boyazid Asteriya
qizini - otash, otalik mehri bilan sevadi; Andronikos va Asteriya bir-
biriga ko‘ngil qo‘ygan; Turkiya knyaginyasi Iren Amir Temumi sevadi,
u esa, o‘z navbatida, Asteriyaga ko‘ngil qo‘ygan.
Operaning dramaturgik rivoji, o‘z navbatida, musiqiy drama-
turgik tuzilish tartibini belgilab berdi. “Temur” operasida opera-seria
an’anasining shartlari deyarli saqlanib qolgan. Xususan, rechi-
tativlarga (“secco”, “accompagitato”) operaning harakat va voqelikni
ko‘rsatish yuklangan boisa-da, ari-
yalarga - emotsional hissiyot doira-
sini aks etishi moijallangan.
Yagona xor sahnasi operani
yakunida kelib, shunchaki, qahramon-
lami
umiimiy an’anaviy sahnasiga
aylanib qolmay, balki butun drama-
ning bosh va yakuniy xulosasini chi-
qarishga qaratilgan: “Yangi kun keldi.
U g‘olib!” .
Kompozitor opera-seria an’ana-
sidan kelgan xilma-xil nomerlarning
tartibini buzmay, saqlagan holda,
ularga yangicha yondashib, dramatizatsiya borasida (rechitativlar va
ariya tartibida) yangi rivojlov y o iin i qoilaydi (III akt).
M a’lumki, opera G.F. Gendel tomonidan italyan tilida yozilgan
b o iib , 1925-yili Xerman Rott tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib,
umumiy musiqiy dramaturgiya tizimini saqlagan hoida, birmuncha
qisqartirilgan shaklda qayta nashr etilgan.9 Mazkur operaning klavir
nashri, ishimizning tahlil asariga asos boMdi,
G.F. Gendelning asari 1985-yili Berlinda, so‘ng Gendel ta-
valludining 300 yilligida (2001) Germaniyaning Xalle shahrida
bo‘iib o'tgan an’anaviy Gendel festivalida sahnalashtirilgan. Demak,
l) Operani zamonamizdagi ilk tiklanishi A. R adolf va X. Rott tomonidan 1924-yil 7-scntabrda
Karlsrue shahrida sahnalashtirilgan b o is a , iintaniyada E. Lyuis tomonidan 1962-yil 21-martda
Birmingemda taqdim etilgan.
117
www.ziyouz.com kutubxonasi
bizning tariximiz bilan bevosita bog‘liq buyuk kompozitorlarning
opera-seria andozasidagi jozibali asarlarini 0 ‘zbekistonda ham
baholi-qudrat o ‘rganib, teran tahlil etish nihoyatda muhimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |