b o i i n i s h l a r d a esa kichik qoliplarga ajraladi:
1
) b irik ish doirasi tor harakat tarzi shakllari:
[-a/y+bor],
[
~(i)b -+bit ( bitir•)], [-(i)b+et\, [-a/y+ket], [-(i)b + o ‘I\, \-a /y + k o ‘r],
[ - ( p b -+boq], [-(i)b+boshla\, [(i)b+ur\, [-a/y+tur], [-(i)b+tuga];
2
) b irik ish doirasi keng harakat tarzi shakllari: [ -
a/y+boshla],
[
~(i)b -+ yot\,
[-(i)b+tur\,
[
~(i)b+yur],
[~(i)b+o‘tir],
[-(Qb+bor],
[~(i)b~^kei],
[-(i)b+ bo‘l\,
[-(ijb +chiq],
[-(i)b + o ‘t],
[-a/y+ot],
[-(i)b-*-ol\,
[-(i)b+ber\,
[~(i)bJrqof\,
\-a/y+qol\,
\-(i)b+ qo‘y],
[ - ( i)b-i-ker
],
[-(i)b +yubor],[-(i)b Hashla], [-(i)b 2rsol\, [-a/y+sol],
[-(i)b~ H ush],
[-(i)b+ko ‘r],[-(i)b+qara\,
[-a/y-tbii],
[-a+yoz],
[~ a /y -h b e r\.
E n d i
e s a
o ‘zi
birikuvchi
f e ’I
leksem alarga
q o ‘shilib,
s o d d a la s h is h holatidagi harakat tarzi shakllarini kuzatamiz:
1
> q o ‘sh im ch alash ayotgan harakat tarzi shakllari:
[-a/y+ber],
[ - a + y o z ] , [-a /y + o l],
[
-(i)b+yubor
];
2
)
q o ;sh im ch alash gan
harakat
tarzi
shakli:
[-a/y+yot].
S h u n i n g d e k ,
nutqda yetakchi
fe ’llarga
ravishdosh
shakllarisiz
j u fila s h ig a n h o la td a birikuvchi k o ‘m akchi fe ’llar so n i
6
ta b o ‘lib,
u l a r q u y id a g ila r :
[ol\, [ber], [qoi\, [q
o > ],
[ket], [tashla].
N utqda
( y o z d i-o ld i), (aytdi-qo ‘ydi)
juftlashuvchi shakllari bilan birgalikda
ta s h la d i-v o r d i
kabi k o ‘m akchi f e ’I h a m uchrab turadi. Bunday
r a i s o l l a r , a s o s a n , so ‘zlashixv uslubiga xos.
H a r a k a t tarzi kategoriyasining icliki bo‘linishlari.
Harakat tarzi
s h a k lla r in in g
U G M sin i
ochishda,
kategoriai
xususiyati
va
p a r a d ig m a t ik m unosabatini oydinlashtirishga ularnirtg tarkibli, y a ’ni
[ q o shi m c h a -l-fe ’l le k se m ij tuzilishga ega ekanligi ham m a’lum
d a r a j a d a
m o n e lik
qilishi
tabiiy.
C hunki
bunda
m asalani
m u r a k lc a b la sh tir u v c h i bir necha holat mavjud:
1
)
sh a k ld a u n i
o ‘ziga biriktirayotgan
leksem aning ham ,
200
ravishdosh
sh a k lin in g
h a m ,
sh u n in g d ek ,
k o ‘m akchi
fe ’lning
m a ’nolari
h a m
qorishgari
h o ld a
v o q e la n ib ,
um um iy
tarz
m a ’nosining k o ‘rinishini rnurakkablashtirishi;
2
) harakat tarzi sh a k lin i hosil q ilish d a ishtirok etayotgan
k o ‘m akchi fe’lla r m a’n o la r in in g m u sta q il q o ‘llanishidagi lug'aviy
m a ’nolari bilan aloqasining m avjudligi v a bu aloq an in g turli daraja
va ko‘rinishda ek an ligi;
3) ravishdosh k o ‘rsa tk ich in in g h a m , k o ‘m akchi fe ’lning ham
m a ’n oviy
m urakkabligi,
serqirra
n io h iy a tlilig i
harakat
tarzi
shaklining h am ko'p m a ’n o lilig in i keltirib chiqarishi va shaklni ayni
b ir m a ’no ifo d a lo v ch i v o s ita sifatida m u a y y a n paradigmaga kiritish
im koniyatining c h e k la n g a n lig i.
M a ’lum b o 'la d ik i, harak at tarzi shakllari garchi «tarz» u m um iy
gram m atik m a ’nosi ostida birlashsa-da, ularni b osh q a gram m atik
kategoriyalarda b o ‘lgani k a b i, shakllardan kelib chiqqan holda
paradigmatik ta h lil qilish im k o n i ch ek la n g a n . Shu boisdan harakat
tarzi shakllari paradigm asi liso n iy tiz im rifatida tahlilga tortilar
ekan,
«xususiylikdan
u m u m iy lik k a »
y o ‘nalishida
em as,
balki
«um um iylikdan xu su siylik k a» ta m o y ili a so sid a ish k o ‘rmoq lozim
b o ‘ladi.
Harakat ta r z i sh a k lla rin in g X G M la r i ham bevosita nutq bilan
b o g iiq bo'lib, ular faqat n u tq iy hosilalardagina o ‘zin in g X G M larini
yuzaga chiqaradi. Harakat tarzi shakllarining U G M s i esa bevosita
kuzatishda b erilm a g a n b o ‘ lib , tayyorlik , um u m iylik , majburiylik,
barqarorlik k a b i x u su siy a tg a ega.
H arakat tarzi
shakllarining
Do'stlaringiz bilan baham: |